DOI Heft:
Komunikaty i recenzje
DOI Artikel:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0172
wyłącznie troska o syna, który — zbuntowawszy się
przeciwko kijowskiemu władcy — opuścił Ruś, pozo-
stawiając matkę i córkę w Łucku, skąd zostały wy-
wiezione przez Wsiewołoda do Kijowa. „Kijowską
niewolę” od połowy roku 1085 do około połowy
roku następnego Gertruda spędzić miała w ufundo-
wanym przez siebie żeńskim klasztorze Św. Miko-
łaja. Po śmierci Jaropełka (1086) pozostała na Rusi,
przypuszczalnie pod opieką drugiego syna Swiato-
pełka; Michałowska bowiem przychyla się tu do po-
glądu, że zapis o śmierci „matki Światopełka” w Po-
wieści minionych lat, pod datą 4 stycznia 1108 roku,
odnosi się do Gertrudy20.
Podążając śladem tak zrekonstruowanej biogra-
fii, Michałowska przedstawia hipotezę chronologiza-
cyjną — jak określa — powstawania składek Poliów i
zapisywania modlitw. Pierwsze wpisy powstać mia-
ły podczas pobytu w Niemczech zimą i wiosną roku
1075, dopełniane tu w roku następnym. Kolejne
powstawały w Kijowie: najpierw około roku 1078,
w dalszej zaś fazie już u schyłku życia Jaropełka, w
okresie od drugiej połowy roku 1085, a przed 22 li-
stopada 1086 (śmierć Jaropełka), finalne zaś — po tej
dacie21. W świetle tak określonej przez Autorkę
chronologii, znacząca część modlitewnika powstała
za życia Izjasława. Tymczasem zarówno w modli-
twach, jak i w dwóch „historycznych” miniaturach
(ff. 5v i 10v) na plan pierwszy nie wysuwa się postać
męża, lecz syna. Może więc należałoby raczej przy-
jąć, że Modliteionik powstał później, po śmierci Izja-
sława. Do kwestii tej powrócimy przy omawianiu
miniatur.
Choć niektóre szczegółowe opinie Michałow-
skiej rodzą pewne wątpliwości, to jednak rozpatry-
wane całościowo studium budzi podziw wnikliwym
wczytywaniem się w kolejne wersy niemal stu mo-
dlitewnych tekstów, wyławianie z konwencjonal-
nych na ogół sformułowań wiadomości o przeży-
wanych rozterkach wywołanych dynamiką wyda-
20 „Tegoż roku zmarła kniahini, Światopełkowa matka, mie-
siąca stycznia 4 dnia”, Powieść minionych lat, tłum. i oprać. F. Sie-
licki, Wrocław—Warszawa—Kraków 1999, s. 221. Podstawę ta-
kiej identyfikacji stanowiła inskrypcja odkryta przez S. A. Wy-
sockiego w soborze Sofijskim w Kijowie, zawierająca modlitew-
ną apostrofę „Olisawy, matki Światopełka, ruskiej księżnej”, zob.
C. A. BbicouKHH, PpeBnepyccKue nadnucu. Cocpuu KueecKou
XI-XIV es., MocKBa 1966, s. 78, tabl. XXIX; Tenże,
CeemcKue cppecKu CocpuucKoeo coóopa e Kueee, KpeB 1989,
s. 97-98; jej interpretację przedstawił B. JI. 3hhh, PyccKan
khhzuhh OAucaea-Tepmpyda u ee cuh PponoAK, HyMH3Ma-
THKa h EnHrpacfiHKa 4: 1963, s. 142-143; wątek ten rozwinął
szerzej Poppe, op. cit., s. 579—590. Światopełk-Michał w latach
1095—1113 panował w Kijowie, więc Gertrudę określono zwy-
rzeń politycznych, ale także - co podkreśla Micha-
łowska — niepokojem o losy ukochanego syna, Ja-
ropełka. Wydaje się jednak, że budując psycholo-
giczny wizerunek kijowskiej księżnej, Michałow-
ska nieco przesadnie podkreśla osobisty aspekt
modlitewnych refleksji, które przecież mieszczą się
w średniowiecznej konwencji.
Cenne jest również przypomnienie o zaginio-
nym tzw. paliuszu św. Wojciecha z wyhaftowaną
notą fundacyjną Izjasława, znaną z XV-wiecznego
odpisu zidentyfikowanego u schyłku XIX wieku
przez A. Lewickiego22. Michałowska przytacza
treść zapisu po łacinie wraz z tłumaczeniem na ję-
zyk polski oraz krótko omawia toczoną w literatu-
rze przedmiotu dyskusję na temat pochodzenia
owego odpisu. Na uwagę zasługuje wysunięta przy
tej okazji hipoteza, że ów paliusz książęca para ofia-
rowała raczej biskupowi krakowskiemu podczas
jednego z dwóch pobytów w Krakowie, odpowied-
nio Lambertowi Sule (zm. 1071) lub Stanisławowi
ze Szczepanowa (1072—1079)23. Być może dalsze
badania pozwoliłyby tę hipotezę uściślić.
Zupełnie inny charakter ma edycja modlitw Ger-
trudy opublikowana przez Brygidę Kiirbis w serii
Monumenta Sacra Połonorum, redagowanej przez
Jerzego Wyrozumskiego. Jak pisze Kiirbis w Słowie
wstępnym, komentarz filologiczny powstał we współ-
pracy z Małgorzatą H. Malewicz, ikonograficzny — z
Pawłem Stróżykiem, a obszerny stan badań nad Ko-
deksem jest przedrukiem artykułu Doroty Leśniewskiej
z roku 1995, z nowszymi uzupełnieniami24.
Według ustaleń Kiirbis i Malewicz, najistotniej-
sze przesłanki datowania gertrudiańskich dopełnień
wynikają z interpretacji not kalendarzowych. Zanim
przejdziemy do ich omówienia, najpierw trzeba pod-
kreślić doniosłe znaczenie dla historiografii śre-
dniowiecza tej najnowszej, pełnej edycji Kalendarza.
W edycji zachowano grafię oryginału, powtórzono
wiernie takie cechy, jak zapis majuskułą, zapis zło-
czajowo matką Światopełka, czyli „matką panującego księcia”.
Identyfikację tę podważa Smirnowa, op. cit., s. 14—15, zakła-
dając, że księżna Gertruda zmarła na początku XII w.
21 Michałowska, op. cit., s. 209.
22 A. Lewicki, Napis na paliuszu z XI wieku. Kwartalnik
Historyczny 7: 1893, s. 447-448.
23 Zob. Michałowska, op. cit., s. 96—98.
24 Zob. Leśniewska, op. cit. w przyp. 2; por. także wcze-
śniejsze publikacje: M. H. Malewicz, Un livre deprieres d’une
princessepolonaise au XPsiecle, Scriptorium 31, 1977, s. 248-254;
P. Stróżyk, Wyobrażenia władców na „ruskich” miniaturach ko-
deksu księżnej Gertrudy [w:] Historia bliższa i dalsza. Studia z hi-
storii powszechnej i Polski, red. S. Kowal, G. Kucharski, M. Wal-
czak, Poznań-Kalisz 2001, s. 39—54.
166
przeciwko kijowskiemu władcy — opuścił Ruś, pozo-
stawiając matkę i córkę w Łucku, skąd zostały wy-
wiezione przez Wsiewołoda do Kijowa. „Kijowską
niewolę” od połowy roku 1085 do około połowy
roku następnego Gertruda spędzić miała w ufundo-
wanym przez siebie żeńskim klasztorze Św. Miko-
łaja. Po śmierci Jaropełka (1086) pozostała na Rusi,
przypuszczalnie pod opieką drugiego syna Swiato-
pełka; Michałowska bowiem przychyla się tu do po-
glądu, że zapis o śmierci „matki Światopełka” w Po-
wieści minionych lat, pod datą 4 stycznia 1108 roku,
odnosi się do Gertrudy20.
Podążając śladem tak zrekonstruowanej biogra-
fii, Michałowska przedstawia hipotezę chronologiza-
cyjną — jak określa — powstawania składek Poliów i
zapisywania modlitw. Pierwsze wpisy powstać mia-
ły podczas pobytu w Niemczech zimą i wiosną roku
1075, dopełniane tu w roku następnym. Kolejne
powstawały w Kijowie: najpierw około roku 1078,
w dalszej zaś fazie już u schyłku życia Jaropełka, w
okresie od drugiej połowy roku 1085, a przed 22 li-
stopada 1086 (śmierć Jaropełka), finalne zaś — po tej
dacie21. W świetle tak określonej przez Autorkę
chronologii, znacząca część modlitewnika powstała
za życia Izjasława. Tymczasem zarówno w modli-
twach, jak i w dwóch „historycznych” miniaturach
(ff. 5v i 10v) na plan pierwszy nie wysuwa się postać
męża, lecz syna. Może więc należałoby raczej przy-
jąć, że Modliteionik powstał później, po śmierci Izja-
sława. Do kwestii tej powrócimy przy omawianiu
miniatur.
Choć niektóre szczegółowe opinie Michałow-
skiej rodzą pewne wątpliwości, to jednak rozpatry-
wane całościowo studium budzi podziw wnikliwym
wczytywaniem się w kolejne wersy niemal stu mo-
dlitewnych tekstów, wyławianie z konwencjonal-
nych na ogół sformułowań wiadomości o przeży-
wanych rozterkach wywołanych dynamiką wyda-
20 „Tegoż roku zmarła kniahini, Światopełkowa matka, mie-
siąca stycznia 4 dnia”, Powieść minionych lat, tłum. i oprać. F. Sie-
licki, Wrocław—Warszawa—Kraków 1999, s. 221. Podstawę ta-
kiej identyfikacji stanowiła inskrypcja odkryta przez S. A. Wy-
sockiego w soborze Sofijskim w Kijowie, zawierająca modlitew-
ną apostrofę „Olisawy, matki Światopełka, ruskiej księżnej”, zob.
C. A. BbicouKHH, PpeBnepyccKue nadnucu. Cocpuu KueecKou
XI-XIV es., MocKBa 1966, s. 78, tabl. XXIX; Tenże,
CeemcKue cppecKu CocpuucKoeo coóopa e Kueee, KpeB 1989,
s. 97-98; jej interpretację przedstawił B. JI. 3hhh, PyccKan
khhzuhh OAucaea-Tepmpyda u ee cuh PponoAK, HyMH3Ma-
THKa h EnHrpacfiHKa 4: 1963, s. 142-143; wątek ten rozwinął
szerzej Poppe, op. cit., s. 579—590. Światopełk-Michał w latach
1095—1113 panował w Kijowie, więc Gertrudę określono zwy-
rzeń politycznych, ale także - co podkreśla Micha-
łowska — niepokojem o losy ukochanego syna, Ja-
ropełka. Wydaje się jednak, że budując psycholo-
giczny wizerunek kijowskiej księżnej, Michałow-
ska nieco przesadnie podkreśla osobisty aspekt
modlitewnych refleksji, które przecież mieszczą się
w średniowiecznej konwencji.
Cenne jest również przypomnienie o zaginio-
nym tzw. paliuszu św. Wojciecha z wyhaftowaną
notą fundacyjną Izjasława, znaną z XV-wiecznego
odpisu zidentyfikowanego u schyłku XIX wieku
przez A. Lewickiego22. Michałowska przytacza
treść zapisu po łacinie wraz z tłumaczeniem na ję-
zyk polski oraz krótko omawia toczoną w literatu-
rze przedmiotu dyskusję na temat pochodzenia
owego odpisu. Na uwagę zasługuje wysunięta przy
tej okazji hipoteza, że ów paliusz książęca para ofia-
rowała raczej biskupowi krakowskiemu podczas
jednego z dwóch pobytów w Krakowie, odpowied-
nio Lambertowi Sule (zm. 1071) lub Stanisławowi
ze Szczepanowa (1072—1079)23. Być może dalsze
badania pozwoliłyby tę hipotezę uściślić.
Zupełnie inny charakter ma edycja modlitw Ger-
trudy opublikowana przez Brygidę Kiirbis w serii
Monumenta Sacra Połonorum, redagowanej przez
Jerzego Wyrozumskiego. Jak pisze Kiirbis w Słowie
wstępnym, komentarz filologiczny powstał we współ-
pracy z Małgorzatą H. Malewicz, ikonograficzny — z
Pawłem Stróżykiem, a obszerny stan badań nad Ko-
deksem jest przedrukiem artykułu Doroty Leśniewskiej
z roku 1995, z nowszymi uzupełnieniami24.
Według ustaleń Kiirbis i Malewicz, najistotniej-
sze przesłanki datowania gertrudiańskich dopełnień
wynikają z interpretacji not kalendarzowych. Zanim
przejdziemy do ich omówienia, najpierw trzeba pod-
kreślić doniosłe znaczenie dla historiografii śre-
dniowiecza tej najnowszej, pełnej edycji Kalendarza.
W edycji zachowano grafię oryginału, powtórzono
wiernie takie cechy, jak zapis majuskułą, zapis zło-
czajowo matką Światopełka, czyli „matką panującego księcia”.
Identyfikację tę podważa Smirnowa, op. cit., s. 14—15, zakła-
dając, że księżna Gertruda zmarła na początku XII w.
21 Michałowska, op. cit., s. 209.
22 A. Lewicki, Napis na paliuszu z XI wieku. Kwartalnik
Historyczny 7: 1893, s. 447-448.
23 Zob. Michałowska, op. cit., s. 96—98.
24 Zob. Leśniewska, op. cit. w przyp. 2; por. także wcze-
śniejsze publikacje: M. H. Malewicz, Un livre deprieres d’une
princessepolonaise au XPsiecle, Scriptorium 31, 1977, s. 248-254;
P. Stróżyk, Wyobrażenia władców na „ruskich” miniaturach ko-
deksu księżnej Gertrudy [w:] Historia bliższa i dalsza. Studia z hi-
storii powszechnej i Polski, red. S. Kowal, G. Kucharski, M. Wal-
czak, Poznań-Kalisz 2001, s. 39—54.
166