DOI Heft:
Komunikaty i recenzje
DOI Artikel:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0175
3. Gertruda (fragment il. 1)
Przyjmując założenie, że miniatury powstały we-
dług jednego planu ikonograficznego, Michałowska
skupiła uwagę tylko na dwóch z nich: Modlitwie do
św. Piotra oraz Koronacji Jaropelka i Kunegundy przez
Chrystusa (il. 1 i 4). Pierwsza z nich, ukazująca ksią-
żęcą rodzinę modlącą się do św. Piotra apostoła, po-
wstała — zdaniem Michałowskiej — w związku z
rzymską misją Jaropełka, a więc - jak można się
domyślać na podstawie wywodu Autorki — w Niem-
czech na początku roku 1075. Ponieważ Michałow-
ska nie zajmuje się zagadnieniami stylu miniatur
Gertrudy, nie stawia też pytania, kto mógłby być
autorem tej miniatury. Jeśli istotnie powstała w
związku ze staraniami książęcej pary o poparcie pa-
pieża, niezrozumiałe wydaje się pominięcie wize-
runku Izjasława, wiadomo bowiem, że misja rzym-
ska podjęta została w obronie jego praw do tronu
kijowskiego i do niego skierował swą odpowiedź
papież, jak już była o tym mowa. Dopiero po śmier-
ci Izjasława 3 października 1078 roku Jaropełk
mógł znaleźć się w centrum ideowego programu
obu omawianych przez Michałowską miniatur.
Sylwetkę Gertrudy, głęboko pochylonej ku sto-
pom Apostoła (il. 3), Michałowska porównuje do
średniowiecznych wizerunków żółwia. Przypomi-
nając, że już we wczesnochrześcijańskiej symbolice
żółw uosabiał nie tylko moc demoniczną, ale także
— według wykładni św. Ambrożego — głęboką prze-
mianę duchową, taki też sens przypisuje przedsta-
wieniu Gertrudy. Tymczasem nie ulega wątpliwości,
że jest to typowe ujęcie proskynezy (gr. proskynesis)
— modlitewnego pokłonu, znanego z licznych przy-
kładów w sztuce bizantyńskiej (il. 2), a które Micha-
łowska słusznie zestawia z wyobrażeniem sióstr Ła-
zarza we fresku w kościele Sanf Angelo in Formis.
W kulturze bizantyńskiej treść ideowa proskynezy
była zróżnicowana w zależności od kontekstu. W
ceremoniale dworu bizantyńskiego oznaczała pod-
danie się władzy basileusa, w praktyce religijnej zaś
była modlitewną pozą przed świętymi wizerunkami
Chrystusa, Matki Boskiej i świętych, a zarazem for-
mą najwyższej czci oddawanej Bogu, zgodnie z po-
stanowieniami soboru nikejskiego z roku 787.
Oczywiste, że intencje modlitewne mogły być roz-
maite, wszelako w średniowieczu na plan pierwszy
z reguły wysuwało się przebłaganie za grzechy
i prośba o wstawiennictwo. I taki też sens, zgodny
z treścią modlitw, wyraża poza Gertrudy. Sw. Piotr
w tym przedstawieniu występuje przede wszystkim
jako pośrednik w modlitwie kierowanej do Boga,
jak na to wskazuje jednoznacznie treść modlitwy
drugiej, adresowanej do Apostoła. Gertruda sama
uzasadnia wybór tego pośrednika przypomnieniem
w modlitwie pierwszej odpuszczenia Piotrowi grze-
chu zaparcia się Chrystusa: „Deus qui beatum pe-
trum, apostolum tuum, piętatis tuę respexisti intu-
it, ut negationis trin(a]e peccatum ammarissimis di-
lueret lacrimis” („Boże, który wejrzeniem Twojej
czułej miłości ogarnąłeś świętego Piotra, Twojego
Apostoła, aby [ten] gorzkimi łzami obmył grzech
trzykrotnego zaparcia [się Ciebie]”)37. Jednocześnie
37 Cyt. odpowiednio za: Modlitwy (2002), s. 119; Modlitwy
(1998), s. 81.
169
Przyjmując założenie, że miniatury powstały we-
dług jednego planu ikonograficznego, Michałowska
skupiła uwagę tylko na dwóch z nich: Modlitwie do
św. Piotra oraz Koronacji Jaropelka i Kunegundy przez
Chrystusa (il. 1 i 4). Pierwsza z nich, ukazująca ksią-
żęcą rodzinę modlącą się do św. Piotra apostoła, po-
wstała — zdaniem Michałowskiej — w związku z
rzymską misją Jaropełka, a więc - jak można się
domyślać na podstawie wywodu Autorki — w Niem-
czech na początku roku 1075. Ponieważ Michałow-
ska nie zajmuje się zagadnieniami stylu miniatur
Gertrudy, nie stawia też pytania, kto mógłby być
autorem tej miniatury. Jeśli istotnie powstała w
związku ze staraniami książęcej pary o poparcie pa-
pieża, niezrozumiałe wydaje się pominięcie wize-
runku Izjasława, wiadomo bowiem, że misja rzym-
ska podjęta została w obronie jego praw do tronu
kijowskiego i do niego skierował swą odpowiedź
papież, jak już była o tym mowa. Dopiero po śmier-
ci Izjasława 3 października 1078 roku Jaropełk
mógł znaleźć się w centrum ideowego programu
obu omawianych przez Michałowską miniatur.
Sylwetkę Gertrudy, głęboko pochylonej ku sto-
pom Apostoła (il. 3), Michałowska porównuje do
średniowiecznych wizerunków żółwia. Przypomi-
nając, że już we wczesnochrześcijańskiej symbolice
żółw uosabiał nie tylko moc demoniczną, ale także
— według wykładni św. Ambrożego — głęboką prze-
mianę duchową, taki też sens przypisuje przedsta-
wieniu Gertrudy. Tymczasem nie ulega wątpliwości,
że jest to typowe ujęcie proskynezy (gr. proskynesis)
— modlitewnego pokłonu, znanego z licznych przy-
kładów w sztuce bizantyńskiej (il. 2), a które Micha-
łowska słusznie zestawia z wyobrażeniem sióstr Ła-
zarza we fresku w kościele Sanf Angelo in Formis.
W kulturze bizantyńskiej treść ideowa proskynezy
była zróżnicowana w zależności od kontekstu. W
ceremoniale dworu bizantyńskiego oznaczała pod-
danie się władzy basileusa, w praktyce religijnej zaś
była modlitewną pozą przed świętymi wizerunkami
Chrystusa, Matki Boskiej i świętych, a zarazem for-
mą najwyższej czci oddawanej Bogu, zgodnie z po-
stanowieniami soboru nikejskiego z roku 787.
Oczywiste, że intencje modlitewne mogły być roz-
maite, wszelako w średniowieczu na plan pierwszy
z reguły wysuwało się przebłaganie za grzechy
i prośba o wstawiennictwo. I taki też sens, zgodny
z treścią modlitw, wyraża poza Gertrudy. Sw. Piotr
w tym przedstawieniu występuje przede wszystkim
jako pośrednik w modlitwie kierowanej do Boga,
jak na to wskazuje jednoznacznie treść modlitwy
drugiej, adresowanej do Apostoła. Gertruda sama
uzasadnia wybór tego pośrednika przypomnieniem
w modlitwie pierwszej odpuszczenia Piotrowi grze-
chu zaparcia się Chrystusa: „Deus qui beatum pe-
trum, apostolum tuum, piętatis tuę respexisti intu-
it, ut negationis trin(a]e peccatum ammarissimis di-
lueret lacrimis” („Boże, który wejrzeniem Twojej
czułej miłości ogarnąłeś świętego Piotra, Twojego
Apostoła, aby [ten] gorzkimi łzami obmył grzech
trzykrotnego zaparcia [się Ciebie]”)37. Jednocześnie
37 Cyt. odpowiednio za: Modlitwy (2002), s. 119; Modlitwy
(1998), s. 81.
169