DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Metody badania dekoracji średniowiecznych psałterzy
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20622#0103
Albo w postaci wędruję anioła
[...]
Bierzemy zawżdy kształt takowy,
W którym najlepiej udadzą się łowy”12.
Pozostawiając żarty na stronie, pragnę nawiązać do
tradycji wizualnej i skoncentrować się na rękopisach
astrologicznych, do których historycy sztuki, w odróż-
nieniu od średniowiecznych miniaturzystów, sięgają
bardzo rzadko. Od razu ustosunkuję się także do argu-
mentu, którym szermuje się w dyskusjach na temat iko-
nografii astrologicznej, a dotyczy on znajomości astrologii
w średniowieczu. Otóż astrologia, której synonimem
była astronomia, należała do siedmiu sztuk wyzwo-
lonych i stanowiła podstawę wykształcenia ludzi du-
chownych, jak i świeckich, którzy później zamierzali
studiować na uniwersytetach. Ilustracje w rękopisach
astrologicznych są wyjaśnione w tekście, któremu
towarzyszą, a więc odwołanie się do nich nie wymaga
interpretacji ze strony badacza. Teksty te zawierają
ponadto znacznie więcej danych niż te, które dziś uzna-
libyśmy za astrologiczne, gdyż średniowieczny Kosmos
był podstawą porządku w każdej dziedzinie, co — idąc
za Umbertem Eco — można nazwać filozofią porządku
kosmicznego13. Przypomnę ponadto, że mnemotech-
nika, czyli sposoby pamięciowego przyswajania wiedzy
od czasów Metrodorosa z Scepsis oparte były także
na zasadzie 12 znaków zodiaku, a w średniowieczu
metodą tą posługiwał się Thomas Bradwardine (Ars
memorativa) i Robert Grosseteste14.
Wiadomo, że na niebie są gwiazdozbiory Wielka
i Mała Niedźwiedzica, a pierwszy z nich pojawia się
w 22 stopniu Barana i 21 stopniu Byka. Obydwu
tym stopniom towarzyszą niekorzystne horoskopy
urodzeniowe: „Będzie złym człowiekiem”; „Będzie
człowiekiem złej woli i skłonnym do gniewu”15.
Wiedza dotycząca podziału zodiaku na stopnie znana
była w Babilonie, następnie przejęta została przez
Greków, a cytowany horoskop pochodzi z Astrolabium
54—61, 63, 65, 67; w czwartek 68—79, w piątek 80—88, 93,
95—96, w sobotę 97—108.
12 G. Chaucer, Opoicieści kanterberyjskie, wybór, przekł.
H. Pręczkowska, Wrocław 1963, s. 151.
13 U. Eco, Sztuka i piękni iv średniowieczu, przekł. M. Ki-
mula, M. Olszewski, Kraków 2006, s. 212.
14 Carruthers, o. c., s. 110,117, 133.
15 E. Snieżyńska-Stolot, Ikonografia astrologiczna
iv średniowieczu. Stopnie znakóiu zodiaku, współpraca i tłum.
J. Komorowska, Kraków 2002, ił. 6, 15, s. 135, 137.
16 Johannes Angełus (Petrus Aponensis), Astrolabium
planum, Augsburg 1488, druk Erhard Ratdolt.
17 M. Pastoureau, Sredniotuieczna gra symboli, przekł.
El. Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, s. 70.
planum, Pietra d’Abano (Petrus Aponensis Paduanus,
1250—1315). Dzieło to zapewne było ilustrowane,
ale zachowane wizerunki zawarte są w inkunabule
z w. XV, a Johannes Angelus, który wydał Astrola-
bium planum, z czasem zaczął uchodzić za autora tego
tekstu16. Piętro d’Abano przy układaniu horoskopów
korzystał z wcześniejszych dzieł astrologicznych, co
było powszechną praktyką. Takie horoskopy musia-
ły być znane św. Augustynowi, który sam posiadał
umiejętność ich stawiania i nie na darmo w Sermones
(ks. 17, rozdz. 34) pisał, że ursus est diabolus11.
Wiadomo także, że grecki gwiazdozbiór Wolarz
był w średniowieczu przedstawiany jako postać
z rogatą głową byka. Ponieważ gwiazdozbiór ten
widoczny jest bardzo długo na niebie i towarzyszy
wielu znakom zodiaku, zgodnie z średniowieczną
zasadą mnemotechniczną (fabuła, rat to, yeritas, figu-
ra) zakodowano pod nim aż pięć z siedmiu grzechów
głównych {gula, inuidia, superbia, auaritia, luxuria)x%.
Człowiek z rogami na głowie to także Saturn w 1
dekanie Ryb, a planeta ta powszechnie określana była
jako infortuna maior. Wspomniane przedstawienie
Saturna jako planety dekanicznej zostało zilustro-
wane w krakowskim Picatrix Latinus, wykonanym
w początkowych latach w. XV (ił. I)19. Tekst jest
łacińskim tłumaczeniem dzieła Ghayat al-hakim
napisanego po arabsku w Hiszpanii w wieku XI,
które — z kolei — jest kompilacją wiedzy herme-
tyckiej, sięgającej babilońskiej astrolatrii i filozofii
późnoplatońskiej. Z drugiej strony jako człowieka
z głową byka ukazywano w średniowiecznych ręko-
pisach św. Łukasza Ewangelistę.
Także nie każdy czarny kształt oznacza szatana,
o czym przekonuje wizerunek Saturna w 2 dekanie
Wagi, w tzw. Lapidarium II, wykonanym w Hiszpa-
nii po r. 1250, a — według Picatrix Latinus — związany
jest z nim pozytywny prognostyk20.
Scena określona przez Autorkę jako „Ścięcie
mężczyzny” to z punktu widzenia tradycji wizualnej
18 Przy porządkowaniu grzechów głównych wykorzysty-
wano zasadę górowania (exaltatio), czyli najsilniejszego oddzia-
ływania planety w znaku zodiaku: Jowisz w Raku, Księżyc
w Byku, Słońce w Baranie, Saturn w Wadze, Mars w Kozioroż-
cu, Merkury w Pannie, Wenus w Rybach. E. Snieżyńska-
Stolot, Das ptolemdische Weltbild und die mittelalterliche Ikono-
graphie, Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte XLVI/XLVII
1993/1994,s.699-713.
19 Picatrix Latinus, Biblioteka Jagiellońska, rkps 793,
k. 197r; E. Snieżyńska-Stolot, Astrological Iconography in
the Middle Ages. The Decanal Planets, współpraca i tłum. J. Ko-
morowska, Kraków 2003, ił. 39.
20 Snieżyńska-Stolot, Astrological Iconography..., il. 6,
s. 58 (est ąuetis, gaudi, abundancie et bonę vite).
97
[...]
Bierzemy zawżdy kształt takowy,
W którym najlepiej udadzą się łowy”12.
Pozostawiając żarty na stronie, pragnę nawiązać do
tradycji wizualnej i skoncentrować się na rękopisach
astrologicznych, do których historycy sztuki, w odróż-
nieniu od średniowiecznych miniaturzystów, sięgają
bardzo rzadko. Od razu ustosunkuję się także do argu-
mentu, którym szermuje się w dyskusjach na temat iko-
nografii astrologicznej, a dotyczy on znajomości astrologii
w średniowieczu. Otóż astrologia, której synonimem
była astronomia, należała do siedmiu sztuk wyzwo-
lonych i stanowiła podstawę wykształcenia ludzi du-
chownych, jak i świeckich, którzy później zamierzali
studiować na uniwersytetach. Ilustracje w rękopisach
astrologicznych są wyjaśnione w tekście, któremu
towarzyszą, a więc odwołanie się do nich nie wymaga
interpretacji ze strony badacza. Teksty te zawierają
ponadto znacznie więcej danych niż te, które dziś uzna-
libyśmy za astrologiczne, gdyż średniowieczny Kosmos
był podstawą porządku w każdej dziedzinie, co — idąc
za Umbertem Eco — można nazwać filozofią porządku
kosmicznego13. Przypomnę ponadto, że mnemotech-
nika, czyli sposoby pamięciowego przyswajania wiedzy
od czasów Metrodorosa z Scepsis oparte były także
na zasadzie 12 znaków zodiaku, a w średniowieczu
metodą tą posługiwał się Thomas Bradwardine (Ars
memorativa) i Robert Grosseteste14.
Wiadomo, że na niebie są gwiazdozbiory Wielka
i Mała Niedźwiedzica, a pierwszy z nich pojawia się
w 22 stopniu Barana i 21 stopniu Byka. Obydwu
tym stopniom towarzyszą niekorzystne horoskopy
urodzeniowe: „Będzie złym człowiekiem”; „Będzie
człowiekiem złej woli i skłonnym do gniewu”15.
Wiedza dotycząca podziału zodiaku na stopnie znana
była w Babilonie, następnie przejęta została przez
Greków, a cytowany horoskop pochodzi z Astrolabium
54—61, 63, 65, 67; w czwartek 68—79, w piątek 80—88, 93,
95—96, w sobotę 97—108.
12 G. Chaucer, Opoicieści kanterberyjskie, wybór, przekł.
H. Pręczkowska, Wrocław 1963, s. 151.
13 U. Eco, Sztuka i piękni iv średniowieczu, przekł. M. Ki-
mula, M. Olszewski, Kraków 2006, s. 212.
14 Carruthers, o. c., s. 110,117, 133.
15 E. Snieżyńska-Stolot, Ikonografia astrologiczna
iv średniowieczu. Stopnie znakóiu zodiaku, współpraca i tłum.
J. Komorowska, Kraków 2002, ił. 6, 15, s. 135, 137.
16 Johannes Angełus (Petrus Aponensis), Astrolabium
planum, Augsburg 1488, druk Erhard Ratdolt.
17 M. Pastoureau, Sredniotuieczna gra symboli, przekł.
El. Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, s. 70.
planum, Pietra d’Abano (Petrus Aponensis Paduanus,
1250—1315). Dzieło to zapewne było ilustrowane,
ale zachowane wizerunki zawarte są w inkunabule
z w. XV, a Johannes Angelus, który wydał Astrola-
bium planum, z czasem zaczął uchodzić za autora tego
tekstu16. Piętro d’Abano przy układaniu horoskopów
korzystał z wcześniejszych dzieł astrologicznych, co
było powszechną praktyką. Takie horoskopy musia-
ły być znane św. Augustynowi, który sam posiadał
umiejętność ich stawiania i nie na darmo w Sermones
(ks. 17, rozdz. 34) pisał, że ursus est diabolus11.
Wiadomo także, że grecki gwiazdozbiór Wolarz
był w średniowieczu przedstawiany jako postać
z rogatą głową byka. Ponieważ gwiazdozbiór ten
widoczny jest bardzo długo na niebie i towarzyszy
wielu znakom zodiaku, zgodnie z średniowieczną
zasadą mnemotechniczną (fabuła, rat to, yeritas, figu-
ra) zakodowano pod nim aż pięć z siedmiu grzechów
głównych {gula, inuidia, superbia, auaritia, luxuria)x%.
Człowiek z rogami na głowie to także Saturn w 1
dekanie Ryb, a planeta ta powszechnie określana była
jako infortuna maior. Wspomniane przedstawienie
Saturna jako planety dekanicznej zostało zilustro-
wane w krakowskim Picatrix Latinus, wykonanym
w początkowych latach w. XV (ił. I)19. Tekst jest
łacińskim tłumaczeniem dzieła Ghayat al-hakim
napisanego po arabsku w Hiszpanii w wieku XI,
które — z kolei — jest kompilacją wiedzy herme-
tyckiej, sięgającej babilońskiej astrolatrii i filozofii
późnoplatońskiej. Z drugiej strony jako człowieka
z głową byka ukazywano w średniowiecznych ręko-
pisach św. Łukasza Ewangelistę.
Także nie każdy czarny kształt oznacza szatana,
o czym przekonuje wizerunek Saturna w 2 dekanie
Wagi, w tzw. Lapidarium II, wykonanym w Hiszpa-
nii po r. 1250, a — według Picatrix Latinus — związany
jest z nim pozytywny prognostyk20.
Scena określona przez Autorkę jako „Ścięcie
mężczyzny” to z punktu widzenia tradycji wizualnej
18 Przy porządkowaniu grzechów głównych wykorzysty-
wano zasadę górowania (exaltatio), czyli najsilniejszego oddzia-
ływania planety w znaku zodiaku: Jowisz w Raku, Księżyc
w Byku, Słońce w Baranie, Saturn w Wadze, Mars w Kozioroż-
cu, Merkury w Pannie, Wenus w Rybach. E. Snieżyńska-
Stolot, Das ptolemdische Weltbild und die mittelalterliche Ikono-
graphie, Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte XLVI/XLVII
1993/1994,s.699-713.
19 Picatrix Latinus, Biblioteka Jagiellońska, rkps 793,
k. 197r; E. Snieżyńska-Stolot, Astrological Iconography in
the Middle Ages. The Decanal Planets, współpraca i tłum. J. Ko-
morowska, Kraków 2003, ił. 39.
20 Snieżyńska-Stolot, Astrological Iconography..., il. 6,
s. 58 (est ąuetis, gaudi, abundancie et bonę vite).
97