Modus: Prace z historii sztuki (16.2016)

portykiem w fasadzie autorstwa Christiana Piotra Aignera, opublikowanego w Bu-
dowach kościołów części pierwszej. W zakresie układu przestrzennego pojawiają się
oczywiście pewne modyfikacje. Schemat aignerowski uwzględnia bowiem prezbi-
terium, flankowane dwoma prostokątnymi w planie pomieszczeniami, umieszczo-
nymi w narożach budynku. Ten układ w wymienionych synagogach nie znajduje
zastosowania (choć należy pamiętać, że ze względu na brak źródeł nie są znane
szczegóły rozplanowania wnętrz w bożnicach we Włoszczowie i Częstochowie).
Pewne różnice występują także w ukształtowaniu fasady, bowiem w projekcie Agi-
nera ponad niskim tympanonem, jakby doklejonym do lica muru, wznosi się jesz-
cze schodkowe zwieńczenie, niewystępujące w żadnej z wymienionych synagog.
Należy jednak pamiętać, że był to z założenia projekt modelowy, mógł więc ulegać
modyfikacjom. Użycie wielkiego porządku, w którym pilastry obejmują wszystkie
kondygnacje, trójosiowość fasady oraz powszechna dostępność aignerowskiego
wzornika skłaniają do upatrywania w nim pierwowzoru dla synagog w Działoszy-
cach, Częstochowie, Włoszczowie i Koniecpolu. Wszystkie te miasta znalazły się
w xix stuleciu w obrębie Królestwa Kongresowego.
Z całą pewnością pierwsza powstała synagoga w Działoszycach. Jest mało praw-
dopodobne, by włoszczowska bożnica została wzniesiona wcześniej. Lakoniczna
informacja, mówiąca, że pochodzi z połowy xix wieku, pojawiała się dotychczas
także w odniesieniu do synagogi w Koniecpolu, jednak przebadanie źródeł dopro-
wadziło do przesunięcia tej daty. Zapewne taki sam efekt przyniosłoby zgłębienie
archiwaliów dotyczących bożnicy we Włoszczowie.
W odniesieniu do Starej Synagogi w Częstochowie pojawiają się trzy daty. Po-
wszechnie jako początek jej budowy podaje się rok 176554. Jest jednak mało praw-
dopodobne, żeby częstochowska bożnica otrzymała tak wcześnie klasycyzujący
kostium. W latach 1872 i 1929 dokonano gruntownych remontów budynku. Z pew-
nością także tę ostatnią datę można wykluczyć. Zbigniew Jakubowski wspomina, że
„w roku 1872, kosztem 25 tysięcy rubli synagogę powiększono i dokonano jej restau-
racji”55. Prawdopodobnie dotyczyło to dodania do pierwotnej bryły przedsionka
z antykizującą dekoracją. W takim wypadku synagoga w Koniecpolu otrzymałaby
klasycyzujący kostium jako ostatnia.
Należy więc przypuszczać, że wzorem dla bożnic w Częstochowie, Włoszczowie
i Koniecpolu była - jako najwcześniejsza - synagoga w Działoszycach. Jej autor,
Felicjan Antoni Frankowski, przy tworzeniu projektu mógł posiłkować się wzor-
nikiem Christiana Piotra Aignera. Przetworzony przez niego aignerowski wzór
uległ dalszym modyfikacjom i uproszczeniom w kolejnych realizacjach. W bożnicy
częstochowskiej inspiracje ograniczyły się do zakomponowania fasady poprzez
zastosowanie uproszczonego wzoru działoszyckiego, zmodyfikowanego w zakresie
otworów. Pozostałe elewacje nie otrzymały dekoracji, inaczej niż we Włoszczowie,
gdzie pilastry dzieliły wszystkie ściany.
Na formę synagogi w Koniecpolu wpłynęły z całą pewnością dwie z trzech omó-
wionych powyżej budowli. W jej ukształtowaniu można dojrzeć silny związek z boż-
nicą częstochowską, objawiający się przede wszystkim w wyeksponowaniu fasady
przy całkowitej rezygnacji z dekorowania pozostałych elewacji. W koniecpolskiej
54 Z. Jakubowski, Żydzi w dziejach Częstochowy, „Kalendarz Żydowski. Almanach 1990-1991”,
1990, s. 41.
55 Ibidem.

Synagoga w Koniecpolu w świetle nieznanych dokumentów...

41