DOI article:
Staniszewska, Maria Kazimiera: Vidi coelum novum et terram novam: treści ideowe i geneza form kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej we Frydmanie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.41992#0014
Religijny kontekst fundacji Michała Lorencsa
Spisz, a szczególnie Zamagurze, znajdowało się na peryferiach Królestwa Węgier-
skiego, lecz bez przeszkód docierały na ten obszar zjawiska typowe czy echa ważnych
dla państwa wydarzeń. W okresie nowożytnym oznaczało to przede wszystkim
rozwój luteranizmu na tym terenie, lecz niestety również przemarsze powstańców
antyhabsburskich. Jeszcze na początku XVIII w. starsze ołtarze kościoła we Fryd-
manie zostały sprofanowane i złupione przez kuruców (jakkolwiek dowodzący nimi
Franciszek II Rakoczy był katolikiem), co uniemożliwiło na pewien czas sprawowa-
nie mszy w kościele. W1715 r. powtórnie poświęcono świątynię, a w sprawozdaniu
z wizytacji prepozyta spiskiego z 1731 r. wyposażenie zostało ocenione jako wystar-
czające30. Szkody wyrządzone przez wojska antyhabsburskie zostały w takim razie
szybko naprawione, ale niewykluczone (choć brak potwierdzenia źródłowego),
że ołtarze nie odzyskały pierwotnego kształtu. Mogłoby to przyspieszyć decyzję
o wykonaniu nowego wyposażenia.
W samym Frydmanie parafia luterańska istniała bardzo krótko, nie można
jednak zapominać, że na terenie Węgier - także ze względu na powstania przeciw
rządom Habsburgów - w różnych okresach wprowadzano mniejszą lub większą
tolerancję wobec protestantów, więc i intensywna działalność kontrreformacyjna
trwała dłużej. Warto przypomnieć, że wywołany licznymi konwersjami niedobór
miejscowego duchowieństwa skłaniał węgierską hierarchię kościelną do sprowadza-
nia polskich księży - i to w okresie, gdy ze względu na istnienie starostwa spiskiego
(utworzonego na terenach zastawu z 1412 r.) i pretensje biskupstwa krakowskiego
do Spiszą stosunki między państwami były dość napięte31. Co prawda w 1722 r.
wolność wyznania dla protestantów została, zresztą po raz kolejny, ograniczona
do wytyczonych na sejmie w Sopronie (1681) miejsc artykularnych, ale na Spiszu
mieściło się ono w nie tak bardzo odległym Kieżmarku32. Fundacje ks. Michała
Lorencsa we Frydmanie przypadły na czas, gdy Spiskie Zamagurze było terenem
o ustabilizowanej sytuacji politycznej i właściwie jednolitym wyznaniowo, ale
wspomnienie tamtejszych niepokojów z przełomu XVII i XVIII w. mogło wciąż
być żywe.
postacią Chrystusa oraz z być może później wprawionymi obrazami Matki Boskiej z Dzieciąt-
kiem i Męża Boleści), feretron z Immaculatą, baldachim procesyjny i marmoryzowany konfe-
sjonał z malowaną w zapiecku sceną spowiedzi królowej Zofii przed św. Janem Nepomucenem
oraz dwa monochromatyczne obrazy emblematyczne inspirowane Pia desideria, dewocyjnym
dziełem południowoniderlandzkiego jezuity Hermana Hugona, wydanym w 1624 r. Dzieła te
stanowią z pewnością interesujący przykład recepcji i popularności dewocyjnego tekstu Hugo-
na, lecz ze względu na swą odrębność ikonograficzną wobec programu całej kaplicy zdają się
one nie wchodzić w skład jej pierwotnego wyposażenia. Nie wiadomo, na ile odzwierciedlać
to mogło stan z lat 60. XVIII w., ale w protokole wizytacji biskupa Belika z 1832 r. stwierdzono,
że „obecnie poza ołtarzem z dwustronnym tabernakulum, [wyposażonym w] złocone figury
apostołów” („hodie propter aram bilateralem tabernaculo instructam & statuas SS. Apostolorum
inauratas” - por. Canonica Visitatio, cap. 1, par. 4, s. [6]) kaplica nie miała własnego wyposażenia.
Z tych też względów powyższe prace nie będą przedmiotem dalszych rozważań.
30 T.M. Trajdos, Parafia i życie religijne, s. 29-30.
31 Idem, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami
Spiszu (Stan badania o dejinach Spisa), red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka,
Levoća-Wrocław 2003, s. 468-469, 477-478, 481; T.E. Modelski, Spory o południowe granice
diecezji krakowskiej od strony Spiszą (w. XIII-XVIII), Zakopane 1928, s. 84-94; M. Gotkiewicz,
Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury
katolickiej w Polsce”, 7,1958, s. 82.
32 T.M. Trajdos, Reformacja i kontrreformacja, s. 484,486.
14
ARTYKUŁY
Maria Kazimiera Staniszewska
Spisz, a szczególnie Zamagurze, znajdowało się na peryferiach Królestwa Węgier-
skiego, lecz bez przeszkód docierały na ten obszar zjawiska typowe czy echa ważnych
dla państwa wydarzeń. W okresie nowożytnym oznaczało to przede wszystkim
rozwój luteranizmu na tym terenie, lecz niestety również przemarsze powstańców
antyhabsburskich. Jeszcze na początku XVIII w. starsze ołtarze kościoła we Fryd-
manie zostały sprofanowane i złupione przez kuruców (jakkolwiek dowodzący nimi
Franciszek II Rakoczy był katolikiem), co uniemożliwiło na pewien czas sprawowa-
nie mszy w kościele. W1715 r. powtórnie poświęcono świątynię, a w sprawozdaniu
z wizytacji prepozyta spiskiego z 1731 r. wyposażenie zostało ocenione jako wystar-
czające30. Szkody wyrządzone przez wojska antyhabsburskie zostały w takim razie
szybko naprawione, ale niewykluczone (choć brak potwierdzenia źródłowego),
że ołtarze nie odzyskały pierwotnego kształtu. Mogłoby to przyspieszyć decyzję
o wykonaniu nowego wyposażenia.
W samym Frydmanie parafia luterańska istniała bardzo krótko, nie można
jednak zapominać, że na terenie Węgier - także ze względu na powstania przeciw
rządom Habsburgów - w różnych okresach wprowadzano mniejszą lub większą
tolerancję wobec protestantów, więc i intensywna działalność kontrreformacyjna
trwała dłużej. Warto przypomnieć, że wywołany licznymi konwersjami niedobór
miejscowego duchowieństwa skłaniał węgierską hierarchię kościelną do sprowadza-
nia polskich księży - i to w okresie, gdy ze względu na istnienie starostwa spiskiego
(utworzonego na terenach zastawu z 1412 r.) i pretensje biskupstwa krakowskiego
do Spiszą stosunki między państwami były dość napięte31. Co prawda w 1722 r.
wolność wyznania dla protestantów została, zresztą po raz kolejny, ograniczona
do wytyczonych na sejmie w Sopronie (1681) miejsc artykularnych, ale na Spiszu
mieściło się ono w nie tak bardzo odległym Kieżmarku32. Fundacje ks. Michała
Lorencsa we Frydmanie przypadły na czas, gdy Spiskie Zamagurze było terenem
o ustabilizowanej sytuacji politycznej i właściwie jednolitym wyznaniowo, ale
wspomnienie tamtejszych niepokojów z przełomu XVII i XVIII w. mogło wciąż
być żywe.
postacią Chrystusa oraz z być może później wprawionymi obrazami Matki Boskiej z Dzieciąt-
kiem i Męża Boleści), feretron z Immaculatą, baldachim procesyjny i marmoryzowany konfe-
sjonał z malowaną w zapiecku sceną spowiedzi królowej Zofii przed św. Janem Nepomucenem
oraz dwa monochromatyczne obrazy emblematyczne inspirowane Pia desideria, dewocyjnym
dziełem południowoniderlandzkiego jezuity Hermana Hugona, wydanym w 1624 r. Dzieła te
stanowią z pewnością interesujący przykład recepcji i popularności dewocyjnego tekstu Hugo-
na, lecz ze względu na swą odrębność ikonograficzną wobec programu całej kaplicy zdają się
one nie wchodzić w skład jej pierwotnego wyposażenia. Nie wiadomo, na ile odzwierciedlać
to mogło stan z lat 60. XVIII w., ale w protokole wizytacji biskupa Belika z 1832 r. stwierdzono,
że „obecnie poza ołtarzem z dwustronnym tabernakulum, [wyposażonym w] złocone figury
apostołów” („hodie propter aram bilateralem tabernaculo instructam & statuas SS. Apostolorum
inauratas” - por. Canonica Visitatio, cap. 1, par. 4, s. [6]) kaplica nie miała własnego wyposażenia.
Z tych też względów powyższe prace nie będą przedmiotem dalszych rozważań.
30 T.M. Trajdos, Parafia i życie religijne, s. 29-30.
31 Idem, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami
Spiszu (Stan badania o dejinach Spisa), red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka,
Levoća-Wrocław 2003, s. 468-469, 477-478, 481; T.E. Modelski, Spory o południowe granice
diecezji krakowskiej od strony Spiszą (w. XIII-XVIII), Zakopane 1928, s. 84-94; M. Gotkiewicz,
Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury
katolickiej w Polsce”, 7,1958, s. 82.
32 T.M. Trajdos, Reformacja i kontrreformacja, s. 484,486.
14
ARTYKUŁY
Maria Kazimiera Staniszewska