Modus: Prace z historii sztuki (17.2017)

sama chęć pomieszczenia dużej liczby wiernych i umożliwienie obejścia ołtarza),
które decydowały w poszczególnych przypadkach o takim kształtowaniu przestrzeni
sakralnej oraz wpływały na formę i ikonografię konkretnych retabulów. Nie inaczej
jest z kaplicą Matki Boskiej Karmelitańskiej we Frydmanie, dlatego wskazanie jakie-
goś szczególnego dla niej wzoru nie może być proste, a jakiekolwiek podobieństwa
do dzieł zbliżonego typu nie mają wiele wspólnego z prostym naśladownictwem.
Cechy łączące ją z innymi kaplicami oraz nastawami są więc najczęściej pojedyncze
bądź dość ogólne (wezwanie maryjne i funkcja sepulkralna, występowanie ołtarza
o dwóch mensach, tworzenie wokół relikwii nowego ośrodka kultu69). Przykładowo,
realizacja czerniakowska, mimo ośmiobocznego rzutu i zastosowania niearchitekto-
nicznej nastawy, nie wydaje się jej bezpośrednim pierwowzorem. W odróżnieniu od
kaplicy karmelitańskiej, dwustronny ołtarz związany jest z istnieniem chóru zakon-
nego i stanowi główną nastawę świątyni, a znaczące miejsce w glorii promienistej
zajmuje w nim obraz. Sama forma konfesji w kościele św. Antoniego Padewskiego
wyróżnia się dodatkowo na tle północnoeuropejskiej skłonności do umieszczania
relikwii w górnej partii ołtarza, we Frydmanie wyjątkowo dobitnie ucieleśnionej70.
Można jednak wskazać budowlę mającą, mimo pewnych wyraźnych różnic, sto-
sunkowo najwięcej cech wspólnych z kaplicą we Frydmanie. Fundacja ks. Michała
Lorencsa nie ingeruje tak bardzo w kształt gotyckiego kościoła we Frydmanie, jak
kaplica Najświętszego Całunu we wschodnią partię turyńskiej katedry. Budowla
wznosi się przy ścianie północnej, naprzeciw wejścia w bocznej kruchcie, ale nie
na jego osi - ta nieregularność położenia i rzutu wynikała zapewne z ówczesnego
przebiegu muru71. Bogactwo dekoracji stropu we Frydmanie zostało osiągnięte
za pomocą zupełnie innych środków niż w kopule kaplicy Całunu Turyńskiego;
można w tym miejscu zaznaczyć, wbrew temu, co pisali Białostocki i Miłobędzki72,
że ściany i przykrycie kaplicy karmelitańskiej są ze sobą w pewien sposób związa-
ne - to właśnie wystrój rzeźbiarski integruje całość dzieła: budując bryłę ołtarza
i, wypełniając nisze w narożnikach, przygotowuje widza do kontemplacji rozpiętej
na stropie, rozbudowanej sceny Koronacji Matki Boskiej.
Kaplice zdecydowanie różniły się jeszcze charakterem i sposobem eksponowania
przechowywanych w nich relikwii. Jak wyżej wspomniano, wystawienia Całunu
Turyńskiego odbywały się rzadko i łączono je z ważnymi wydarzeniami państwo-
wymi. W gwieździe wieńczącej ołtarz we Frydmanie znajdują się z kolei niewielkie
partykuły, należące do mniej znanych świętych, m.in. Werekunda, Konstantyna,
Trankwilina, Justyna, Dilekta, Justyny, Salwatora, Gaudiozego, Nominanda i Be-
nedykty73. Sama stosunkowo duża liczba relikwii (i związanych z nimi odpustów)
świadczyć przy tym mogła o wysokiej randze założonego przez ks. Lorencsa sank-
tuarium, nawet jeśli był to tylko kult o zasięgu lokalnym74. We Frydmanie brak też
69 Odpowiednio: kaplica Sykstyńska przy Santa Maria Maggiore, ołtarz-nagrobek Jana Nepomu-
cena, prezbiterium kościoła na Czerniakowie.
70 P. Krasny, M. Walczak, Konfesja, s. 77.
71 J. Białostocki, A. Miłobędzki, Kaplica Matki Boskiej, s. 110.
72 Ibidem, s. 117.
73 Ponadto w ramionach gwiazdy od strony południowej są widoczne relikwie podpisane „Vic-
toris” i „Reparatae”, które nie zostały wymienione w wizytacji ani w powołującym się na nią
artykule Trajdosa (Parafia i życie religijne, s. 37). O „tworzeniu” świętych katakumbowych, w tym
Nominanda, por. A. Legner, Reliąuien in Kunst und Kult, s. 302.
74 Wpływ liczby relikwii na rodzaj odpustu, por. A. Legner, Reliąuien in Kunst und Kult, s. 111.

1/idi coelum novum et terrom novom

23