DOI article:
Michalski, Sergiusz: Od "Alegorii poddania się Antwerpii" do "Apoteozy gdańska": o wpływie Hansa Vredemana de Vriesa na Izaaka van den Blocke
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0127
W tym to właśnie okresie Gdańsk starał się zacieśnić związki z Anglią
i z Wenecją, nie ustając w tych wysiłkach mimo wielu problemów politycz-
nych i gospodarczych. Od początku lat siedemdziesiątych XVI w. w Gdańsku
ugrupowania reformowane zyskiwały coraz większe wpływy we władzach
miasta. Na temat ofensywy kalwinizmu, prób przejęcia przez kalwinów koś-
ciołów luterańskich, wzbierającej luterańskiej irytacji i wielu związanych
z tym konfliktów ukazały się w ostatnich latach dwie fundamentalne prace
pióra Michaela G. Mullera oraz tragicznie zmarłej Katarzyny Cieślak4. Dla
celów niniejszego artykułu warto odnotować, że w powstałych w pierwszym
etapie w latach 1594-1595 obrazach w gdańskim Ratuszu Głównomiejskim,
które jak wiadomo wykonał Vredeman de Vries, wyraźnie zauważalny jest
ich kalwiński charakter. W obrazach powstałych w drugim etapie ozdabia-
nia ratusza, tj. w dekoracji obrazowej Izaaka van den Blocka w Sali Wielkiej
Rady/Sali Czerwonej (1607-1608), treści odnoszące się do kwestii religijnych
nie są już tak jednoznacznie uchwytne, choć van den Blocke był chyba kalwi-
nem, jeśli nie wręcz menonitą, wszyscy zaś trzej rajcy wchodzący w rachubę
jako zleceniodawcy i autorzy konceptu ikonograficznego (Bartholomaus
Schachmann, Johannes Speymann i Arnold von Holten) należeli do Kościoła
reformowanego. Jednak właśnie w latach powstania dekoracji stropu, czyli
w latach 1607-1608, doszło w mieście nad Motławą do decydującego zwrotu:
w 1607 r. nastąpiło zahamowanie ekspansji kalwinów w wyniku podjęcia
przez większościową grupę kalwińskich rajców decyzji politycznego samo-
ograniczenia się, a w 1612 r. rozpoczął się wraz z antykalwińską interwen-
cją króla Zygmunta III Wazy szybki polityczny upadek znaczenia wyznania
reformowanego, co pociągnęło wkrótce za sobą także utratę pozycji kultural-
nej gdańskich kalwinów.
W centrum Apoteozy Gdańska van den Blocka na tle ciągnących się
po horyzont regularnej alei i wód wznosi się wielki łuk triumfalny, na którym
wspiera się nieco cofnięty w głąb, przypominający model widok Gdańska.
Na archiwolcie łuku umieszczono inskrypcję His Fulcris, na obu kolumnach
zaś napisy Cordata Consilio oraz Aeąuo Iure. Za łukiem widoczna jest tęcza
z towarzyszącym napisem Coelesti Iungimur Arcu. Poniżej Tetragramu spo-
między obłoków wyłania się Manus Dei albo Ręka Opatrzności ujmująca
szczyt wieży gdańskiego ratusza, za którą unosi się biały orzeł otoczony napi-
sem Ista servat sub his alis.
4 M.G. Miiller, Zweite Reformation und stddtische Autonomie in Kóniglich Preussen.
Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1557-1660), Berlin 1997;
K. Cieślak, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzie-
lonego wyznaniowo, Wrocław 2000. Por. też moją krótką analizę: S. Michalski, Rywaliza-
cja luterańsko-katolicko-kalwińska na przykładzie sztuk plastycznych w Gdańsku około roku
1600, [w:] Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej
Rzeczpospołitej. Kat. wyst., Pelplin 2008, s. 33-54.
Od Alegorii
poddania się
Antwerpii
do Apoteozy
Gdańska...
123
i z Wenecją, nie ustając w tych wysiłkach mimo wielu problemów politycz-
nych i gospodarczych. Od początku lat siedemdziesiątych XVI w. w Gdańsku
ugrupowania reformowane zyskiwały coraz większe wpływy we władzach
miasta. Na temat ofensywy kalwinizmu, prób przejęcia przez kalwinów koś-
ciołów luterańskich, wzbierającej luterańskiej irytacji i wielu związanych
z tym konfliktów ukazały się w ostatnich latach dwie fundamentalne prace
pióra Michaela G. Mullera oraz tragicznie zmarłej Katarzyny Cieślak4. Dla
celów niniejszego artykułu warto odnotować, że w powstałych w pierwszym
etapie w latach 1594-1595 obrazach w gdańskim Ratuszu Głównomiejskim,
które jak wiadomo wykonał Vredeman de Vries, wyraźnie zauważalny jest
ich kalwiński charakter. W obrazach powstałych w drugim etapie ozdabia-
nia ratusza, tj. w dekoracji obrazowej Izaaka van den Blocka w Sali Wielkiej
Rady/Sali Czerwonej (1607-1608), treści odnoszące się do kwestii religijnych
nie są już tak jednoznacznie uchwytne, choć van den Blocke był chyba kalwi-
nem, jeśli nie wręcz menonitą, wszyscy zaś trzej rajcy wchodzący w rachubę
jako zleceniodawcy i autorzy konceptu ikonograficznego (Bartholomaus
Schachmann, Johannes Speymann i Arnold von Holten) należeli do Kościoła
reformowanego. Jednak właśnie w latach powstania dekoracji stropu, czyli
w latach 1607-1608, doszło w mieście nad Motławą do decydującego zwrotu:
w 1607 r. nastąpiło zahamowanie ekspansji kalwinów w wyniku podjęcia
przez większościową grupę kalwińskich rajców decyzji politycznego samo-
ograniczenia się, a w 1612 r. rozpoczął się wraz z antykalwińską interwen-
cją króla Zygmunta III Wazy szybki polityczny upadek znaczenia wyznania
reformowanego, co pociągnęło wkrótce za sobą także utratę pozycji kultural-
nej gdańskich kalwinów.
W centrum Apoteozy Gdańska van den Blocka na tle ciągnących się
po horyzont regularnej alei i wód wznosi się wielki łuk triumfalny, na którym
wspiera się nieco cofnięty w głąb, przypominający model widok Gdańska.
Na archiwolcie łuku umieszczono inskrypcję His Fulcris, na obu kolumnach
zaś napisy Cordata Consilio oraz Aeąuo Iure. Za łukiem widoczna jest tęcza
z towarzyszącym napisem Coelesti Iungimur Arcu. Poniżej Tetragramu spo-
między obłoków wyłania się Manus Dei albo Ręka Opatrzności ujmująca
szczyt wieży gdańskiego ratusza, za którą unosi się biały orzeł otoczony napi-
sem Ista servat sub his alis.
4 M.G. Miiller, Zweite Reformation und stddtische Autonomie in Kóniglich Preussen.
Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1557-1660), Berlin 1997;
K. Cieślak, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzie-
lonego wyznaniowo, Wrocław 2000. Por. też moją krótką analizę: S. Michalski, Rywaliza-
cja luterańsko-katolicko-kalwińska na przykładzie sztuk plastycznych w Gdańsku około roku
1600, [w:] Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej
Rzeczpospołitej. Kat. wyst., Pelplin 2008, s. 33-54.
Od Alegorii
poddania się
Antwerpii
do Apoteozy
Gdańska...
123