DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Niderlandy - Lubeka - Gdańsk: o artystycznym pochodzeniu późnogotyckich rzeźb Marii z Dzieciątkiem z Garczyna i Sianowa
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.43438#0046
Andrzej
Woziński
W Garczynie (por. il. 10) długie palce prawej dłoni Marii delikatnie (jakby niepew-
nie) ujmują berło - każdy z palców układa się inaczej, pod innym kątem, w innej
płaszczyźnie. Ich ruch znajduje motywację psychologiczną - odzwierciedla
skromność i powściągliwość Matki Boskiej. W Sianowie Maria w niewymuszony,
przepełniony macierzyńską czułością sposób dotyka stopy i rączki Jezusa, poma-
gając mu jednocześnie trzymać koszyk, jak gdyby chciała zwielokrotnić z nim
kontakt. Obie figury podobnie oddziałują na odbiorcę - przyciągają jego uwagę
wyszukaną, złożoną formą, widoczne są ich elegancja i materialna konkretność.
Pomimo pewnych różnic - takich jak: kształt twarzy Marii, ondula-
cja włosów Chrystusa, rysunek draperii, forma ornamentów na szatach,
fason butów24 - wskazane podobieństwa skłaniają do konkluzji, że dzieła
te powstały mniej więcej w jednakowym czasie i w tym samym kręgu arty-
stycznym - bardzo prawdopodobne, że w jednym warsztacie, i niewyklu-
czone, że wykonał je ten sam artysta.
Trudno stwierdzić, jak pierwotnie prezentowano obie rzeźby. Wydrąże-
nie odwrocia oraz płaskie ścięcie jego krawędzi sugerują, że były ustawione
na jakimś tle. Mogły stanowić główny element nastawy ołtarzowej lub stać przy
filarze (bądź ścianie) jako samodzielne figury.
Należy wątpić, by dzieła tak wysokiej klasy pochodziły z wiejskich kościo-
łów parafialnych. Świątynie w Garczynie i Sianowie wybudowano przecież póź-
niej: pierwszą wzniesiono około 1540 r.25, drugą - w obecnej formie - w 1816 r.26
Księgi parafialne obu kościołów nie wspominają o pochodzeniu figur. Autorki
zeszytu Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, w którym Garczyn został ujęty, po-
dają, że według tradycji rzeźba garczyńska pochodzi z Żukowa27. Brosig infor-
muje, że rzeźbę sianowską zastał w przydrożnej kapliczce w pobliskim Staniszewie,
lecz pochodzi ona z Sianowa28. Bliskie sąsiedztwo Gdańska, a także geneza stylu
figur (o czym napiszę poniżej) każą się zastanowić, czy dzieła nie pochodzą z któ-
regoś z gdańskich kościołów. Z pytaniem tym łączą się kolejne. Czy rzeźby mogły
powstać nad Motławą, czy może w jakimś innym ośrodku artystycznym Prus?
A jeśli nie - to gdzie? Kiedy tutaj trafiły i w jakich okolicznościach?
24 W Garczynie trzewik z długim, ostrym czubkiem to obuwie typu poulaine, nato-
miast w Sianowie to być może rodzaj patynek na płaskiej drewnianej podeszwie ze skórzanym
paskiem, zakładanych na obutą stopę. Oba typy butów występowały w XV w., choć ten drugi
w ikonografii występuje rzadziej, zob. Anna Drążkowska, Historia obuwia na ziemiach polskich
od IX do końca XVIII wieku, Toruń 2011, s. 97 i nn. Na temat sandałów i patynek noszonych
w Polsce w XV w. zob. ibidem, s. 109-110, 115 i nn., ryc. 71, 83.
25 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce..., s. XVI, 8.
26 Pierwotny kościół w Sianowie spłonął w 1480 r., zob. Jakub Fankidejski, Obrazy cudowne
i miejsca w dzisiejszej Dyecezji Chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych
podań, Pelplin 1880, s. 97 i nn.; Józef Belgrau, Sianowo - Sanktuarium Królowej Kaszub, „Pere-
grinus Cracoviensis” 2000, t. 12, s. 209-223; idem, Wśród dolin i wzgórz. Sianowo - dzieje parafii
i sanktuarium, Sianowo-Kraków 2003.
27 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce..., s. XVI, 8, il. 151-152.
28 Brosig, Plastyka gotycka..., s. 46.
40
Woziński
W Garczynie (por. il. 10) długie palce prawej dłoni Marii delikatnie (jakby niepew-
nie) ujmują berło - każdy z palców układa się inaczej, pod innym kątem, w innej
płaszczyźnie. Ich ruch znajduje motywację psychologiczną - odzwierciedla
skromność i powściągliwość Matki Boskiej. W Sianowie Maria w niewymuszony,
przepełniony macierzyńską czułością sposób dotyka stopy i rączki Jezusa, poma-
gając mu jednocześnie trzymać koszyk, jak gdyby chciała zwielokrotnić z nim
kontakt. Obie figury podobnie oddziałują na odbiorcę - przyciągają jego uwagę
wyszukaną, złożoną formą, widoczne są ich elegancja i materialna konkretność.
Pomimo pewnych różnic - takich jak: kształt twarzy Marii, ondula-
cja włosów Chrystusa, rysunek draperii, forma ornamentów na szatach,
fason butów24 - wskazane podobieństwa skłaniają do konkluzji, że dzieła
te powstały mniej więcej w jednakowym czasie i w tym samym kręgu arty-
stycznym - bardzo prawdopodobne, że w jednym warsztacie, i niewyklu-
czone, że wykonał je ten sam artysta.
Trudno stwierdzić, jak pierwotnie prezentowano obie rzeźby. Wydrąże-
nie odwrocia oraz płaskie ścięcie jego krawędzi sugerują, że były ustawione
na jakimś tle. Mogły stanowić główny element nastawy ołtarzowej lub stać przy
filarze (bądź ścianie) jako samodzielne figury.
Należy wątpić, by dzieła tak wysokiej klasy pochodziły z wiejskich kościo-
łów parafialnych. Świątynie w Garczynie i Sianowie wybudowano przecież póź-
niej: pierwszą wzniesiono około 1540 r.25, drugą - w obecnej formie - w 1816 r.26
Księgi parafialne obu kościołów nie wspominają o pochodzeniu figur. Autorki
zeszytu Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, w którym Garczyn został ujęty, po-
dają, że według tradycji rzeźba garczyńska pochodzi z Żukowa27. Brosig infor-
muje, że rzeźbę sianowską zastał w przydrożnej kapliczce w pobliskim Staniszewie,
lecz pochodzi ona z Sianowa28. Bliskie sąsiedztwo Gdańska, a także geneza stylu
figur (o czym napiszę poniżej) każą się zastanowić, czy dzieła nie pochodzą z któ-
regoś z gdańskich kościołów. Z pytaniem tym łączą się kolejne. Czy rzeźby mogły
powstać nad Motławą, czy może w jakimś innym ośrodku artystycznym Prus?
A jeśli nie - to gdzie? Kiedy tutaj trafiły i w jakich okolicznościach?
24 W Garczynie trzewik z długim, ostrym czubkiem to obuwie typu poulaine, nato-
miast w Sianowie to być może rodzaj patynek na płaskiej drewnianej podeszwie ze skórzanym
paskiem, zakładanych na obutą stopę. Oba typy butów występowały w XV w., choć ten drugi
w ikonografii występuje rzadziej, zob. Anna Drążkowska, Historia obuwia na ziemiach polskich
od IX do końca XVIII wieku, Toruń 2011, s. 97 i nn. Na temat sandałów i patynek noszonych
w Polsce w XV w. zob. ibidem, s. 109-110, 115 i nn., ryc. 71, 83.
25 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce..., s. XVI, 8.
26 Pierwotny kościół w Sianowie spłonął w 1480 r., zob. Jakub Fankidejski, Obrazy cudowne
i miejsca w dzisiejszej Dyecezji Chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych
podań, Pelplin 1880, s. 97 i nn.; Józef Belgrau, Sianowo - Sanktuarium Królowej Kaszub, „Pere-
grinus Cracoviensis” 2000, t. 12, s. 209-223; idem, Wśród dolin i wzgórz. Sianowo - dzieje parafii
i sanktuarium, Sianowo-Kraków 2003.
27 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce..., s. XVI, 8, il. 151-152.
28 Brosig, Plastyka gotycka..., s. 46.
40