DOI issue:
II. Ze studiów nad sztuką polskiego Oświecenia
DOI article:Lorentz, Stanisław: Działalność Stanisława Kostki Potockiego w dziedzinie architektury
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.12452#0455
452
STANISŁAW LORENTZ
A w jednym z brulionów dyspozycji ogólnej dodaje:
Wioska ta bądź bez dziedzica, bądź przez [!] dyspozytora obejść się nie może, podobnym że sposobem,
co i chłopski rozważany, stawia się dla niego budynek, rozprzestrzenieniem tychże wygód i tu już postępek
społeczności uważa się, podległości a prawa.
Dwór z folwarkiem, kościół z zawartością jego obejścia i karczma — to
„potrzeby wspólne" wsi w pojęciu Potockiego.
W jego rozprawie znajdujemy równocześnie i właściwą ocenę sytuacji
na wsi (dostrzegali ją doskonale postępowi działacze doby Oświecenia) zarówno
w słowach o chałupie, której już wygląd zewnętrzny „zda się malować nędzę,
jaka w niej gości", jak i w podyktowanym humanitaryzmem wezwaniu
do dziedziców: „Wy, w których ręku jest los tych pracowitych ludzi [w innym
brulionie: pożytecznych], przestańcie z zimną krwią poglądać z pałaców wa-
szych na smutne ich losy, jeśli was widok ten nie tyka, niech własny mówi in-
teres, własne wasze pomnożycie dobro"4.
Znamienny jest tu dla epoki argument o pożyteczności chłopa i o własnym
interesie dziedzica w polepszeniu jego doli. Rozwarstwienie wsi znajduje
u Potockiego, podobnie jak uprzednio u Świtkowskiego5, znamienny wyraz
w projektowaniu 3 typów zabudowań wiejskich: dla kmieci, zagrodników
i chałupników. Nie są to projekty idealne, lecz wynikające z konkretnych
warunków, a o bystrości obserwacji Potockiego świadczą jego ciekawe uwagi
0 różnorodności budowli wiejskich na ówczesnych terenach Rzeczypospoli-
tej : w Wielkopolsce, w Krakowskiem, na Mazowszu, na Podlasiu, w Lubel-
szczyźnie, na Litwie, na Żmudzi, na Podolu i Ukrainie.
Prace Potockiego nad teorią i historią architektury i nad budownictwem
nie wyszły poza ramy rękopiśmiennych dyspozycji, ogólnych i fragmenta-
rycznych sformułowań. Ale inspiratorskiego działania jego inicjatywy dopa-
trywać się musimy w dziele o architekturze Sebastiana Sierakowskiego i w pra-
cach teoretycznych Aignera, za których pośrednictwem wpłynęły one na
kształtowanie się polskiej myśli architektonicznej i polskiego piśmiennictwa
poświęconego architekturze. Ze współpracy Potockiego z Aignerem wywodzą
się zapewne dwie pierwsze rozprawy Aignera dotyczące zagadnień budowla-
nych: Cegielnia nowa, wynalazku własnego, wydana w Łowiczu w r. 1788,
1 Budownictwo z cegły glinosuszonej', wydane w Warszawie w r. 1791. Przypo-
minają nam one doświadczenia przeprowadzane w Wilanowie przy wznosze-
niu chałupy z surówki kolczystej. We wzajemnych dyskusjach powstawała
niewątpliwie rozprawa Aignera Historia budowniczej sztuki, wymieniana przez
prezesa na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół
Nauk w Warszawie w dn. 15 maja 1807 r. wśród dzieł przygotowanych i od-
danych już pod osąd Towarzystwa6, jak Rozprawa o świątyniach u starożyt-
nych i o słowiańskich, odczytana na posiedzeniu publicznym w maju 1808 r.7,
oraz Rozprawa o guście w ogólności, a w szczególności w budownictwie, odczy-
tana dn. 30 kwietnia 1812 r.8
4 O architekturze wiejskiej (AGAD, Archiwum Potockich, nr 255).
5 S. Lorentz, Architektura wieku Oświecenia w świetle przemian w życiu gospodarczym i umysłowym (Binl.
Hist. Szt., Warszawa 1951, nr 4, s. 24).
6 A. Kraushar, Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk, t. II, Kraków—Warszawa 1902, s. 54.
7 Roczniki Tow. Warsz. Przyj. Nauk, Warszawa 1811, t. VII, s. 293 i n.
8 Roczniki..., t. X, Warszawa 1816, s. 429 i n.
STANISŁAW LORENTZ
A w jednym z brulionów dyspozycji ogólnej dodaje:
Wioska ta bądź bez dziedzica, bądź przez [!] dyspozytora obejść się nie może, podobnym że sposobem,
co i chłopski rozważany, stawia się dla niego budynek, rozprzestrzenieniem tychże wygód i tu już postępek
społeczności uważa się, podległości a prawa.
Dwór z folwarkiem, kościół z zawartością jego obejścia i karczma — to
„potrzeby wspólne" wsi w pojęciu Potockiego.
W jego rozprawie znajdujemy równocześnie i właściwą ocenę sytuacji
na wsi (dostrzegali ją doskonale postępowi działacze doby Oświecenia) zarówno
w słowach o chałupie, której już wygląd zewnętrzny „zda się malować nędzę,
jaka w niej gości", jak i w podyktowanym humanitaryzmem wezwaniu
do dziedziców: „Wy, w których ręku jest los tych pracowitych ludzi [w innym
brulionie: pożytecznych], przestańcie z zimną krwią poglądać z pałaców wa-
szych na smutne ich losy, jeśli was widok ten nie tyka, niech własny mówi in-
teres, własne wasze pomnożycie dobro"4.
Znamienny jest tu dla epoki argument o pożyteczności chłopa i o własnym
interesie dziedzica w polepszeniu jego doli. Rozwarstwienie wsi znajduje
u Potockiego, podobnie jak uprzednio u Świtkowskiego5, znamienny wyraz
w projektowaniu 3 typów zabudowań wiejskich: dla kmieci, zagrodników
i chałupników. Nie są to projekty idealne, lecz wynikające z konkretnych
warunków, a o bystrości obserwacji Potockiego świadczą jego ciekawe uwagi
0 różnorodności budowli wiejskich na ówczesnych terenach Rzeczypospoli-
tej : w Wielkopolsce, w Krakowskiem, na Mazowszu, na Podlasiu, w Lubel-
szczyźnie, na Litwie, na Żmudzi, na Podolu i Ukrainie.
Prace Potockiego nad teorią i historią architektury i nad budownictwem
nie wyszły poza ramy rękopiśmiennych dyspozycji, ogólnych i fragmenta-
rycznych sformułowań. Ale inspiratorskiego działania jego inicjatywy dopa-
trywać się musimy w dziele o architekturze Sebastiana Sierakowskiego i w pra-
cach teoretycznych Aignera, za których pośrednictwem wpłynęły one na
kształtowanie się polskiej myśli architektonicznej i polskiego piśmiennictwa
poświęconego architekturze. Ze współpracy Potockiego z Aignerem wywodzą
się zapewne dwie pierwsze rozprawy Aignera dotyczące zagadnień budowla-
nych: Cegielnia nowa, wynalazku własnego, wydana w Łowiczu w r. 1788,
1 Budownictwo z cegły glinosuszonej', wydane w Warszawie w r. 1791. Przypo-
minają nam one doświadczenia przeprowadzane w Wilanowie przy wznosze-
niu chałupy z surówki kolczystej. We wzajemnych dyskusjach powstawała
niewątpliwie rozprawa Aignera Historia budowniczej sztuki, wymieniana przez
prezesa na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół
Nauk w Warszawie w dn. 15 maja 1807 r. wśród dzieł przygotowanych i od-
danych już pod osąd Towarzystwa6, jak Rozprawa o świątyniach u starożyt-
nych i o słowiańskich, odczytana na posiedzeniu publicznym w maju 1808 r.7,
oraz Rozprawa o guście w ogólności, a w szczególności w budownictwie, odczy-
tana dn. 30 kwietnia 1812 r.8
4 O architekturze wiejskiej (AGAD, Archiwum Potockich, nr 255).
5 S. Lorentz, Architektura wieku Oświecenia w świetle przemian w życiu gospodarczym i umysłowym (Binl.
Hist. Szt., Warszawa 1951, nr 4, s. 24).
6 A. Kraushar, Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk, t. II, Kraków—Warszawa 1902, s. 54.
7 Roczniki Tow. Warsz. Przyj. Nauk, Warszawa 1811, t. VII, s. 293 i n.
8 Roczniki..., t. X, Warszawa 1816, s. 429 i n.