DOI Heft:
II. Ze studiów nad sztuką polskiego Oświecenia
DOI Artikel:Lorentz, Stanisław: Działalność Stanisława Kostki Potockiego w dziedzinie architektury
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12452#0456
DZIAŁALNOŚĆ ST. К. POTOCKIEGO W DZIEDZINIE ARCHITEKTURY
453
Na pewno ze wspólnych zainteresowań rodziły się pomysły Aignera
z dziedziny słownictwa architektonicznego, wywodzące się z prób, podję-
tych w dobie Oświecenia. Pomysły te warte są zanotowania ze względu
na zainteresowania nasze procesem kształtowania się języka narodo-
wego w okresie Odrodzenia i jego rozwoju w okresie Oświecenia. W dniu
5 kwietnia 1807 r. złożył Aigner Towarzystwu Przyjaciół Nauk swe dzieło
pt. Słownik architektury9. Należy dodać, że już we wstępnym przypisku do
Rozprawy o guście zapowiada Aigner, że jest ona wyjątkiem z przygotowywane-
go dzieła o architekturze u starożytnych z załączonym do tego słownikiem,
a wreszcie we wstępie do Budowy kościołów, wydanej w Warszawie w r. 1825,
wprowadza nową, własną terminologię polską, już zatwierdzoną przez Towa-
rzystwo, a wyjętą z obszernego słownika, który zamierzał dołączyć do dzieła
0 architekturze u starożytnych. „Chcąc oraz, aby terminologia, dziwaczna
1 popsuta w ustach naszych mularzy, z obcych języków brana, zamieniła się
na prawdziwie ojczystą — pisze Aigner — użyłem wyrazów polskich techni-
cznych obok włoskich lub francuskich".
Nie przyjęły się, mimo zatwierdzenia przez Towarzystwo, proponowane
przez Aignera terminy, przeniesione z polskiego słownictwa w dziedzinie
architektury drewnianej, ani stworzone przez niego neologizmy, jak: nagło-
wię — dla belkowania, tram — dla architrawu, trójwręb — dla tryglifu, wie-
niec — dla gzymsu, nadwieńcze — dla attyki itd. Ze i one wykuwane były
pewnie w atmosferze dyskusji z Potockim i może Sierakowskim, świadczy
chyba żartobliwy wierszyk, ułożony przez Potockiego i wpisany przez niego
własnoręcznie w sztambuchu żony w pierwszych latach XIX w.10
Prawidła budowy tłumaczone z Popa.
Żeby gmach łączył wszystkie wygody do mocy,
Niechaj czołon (a) z twarzonem (b) patrząc ku północy,
Niech przepisem Pallada przeciw nowej mody
Silne nogony (c) z wdziękiem letkie wznoszą kłody (d),
Niechaj wszystko ku trwałej budowy ochronie
Na szerokim i twardym spoczywa duponie (e)
(a) czołon — fronton
(b) twarzon — facade
(c) nogon — piedestale
(d) kłody — kolumny
(e) dupon — fondemenn [!]
8 Kraushar, op. cit., s. 41.
10 Sztambuch Aleksandry Stanisławowej Potockiej (Biblioteka Narodowa, Zbiory Wilanowskie zdeponowane
w Bibliotece Krasińskich, spalone w październiku 1944 г., rkp. 859, s. 63). Pierwszy wpis w sztambuchu z 3 V 1803.
Według informacji udzielonej mi uprzejmie przez prof. dra Stanisława Helsztyńskiego fragmentu takiego
nie ma w żadnym z drukowanych polskich przekładów Роре'а — a jak się wydaje — nie ma w ogóle i tekstu takiego
w dziełach Роре'а. Nasuwa się więc przypuszczenie, że sześciowiersz parodiuje albo neologizmy w tłumaczeniu
Rozprawy o krytyce Jacka Przybylskiego, albo polską terminologię architektoniczną Sebastiana Sierakowskiego,
utrwaloną w kilka lat później w jego dziele o architekturze. O popularności Роре'а w Polsce por. M. Dadlez,
Pope w Polsce w XVIII wieku (Prace Historycznoliterackie nr 19) i S. Helsztyński, Polskie przekłady Miltona
i Роре'а, odbitka z „Pamiętnika Literackiego", R. XXV, 1928, z. 2—3. Następująca cytata z Роре'а została zamiesz-
czona przez Izabelę Czartoryską ma karcie tytułowej drugiego wydania Myśli różnych o sposobie zakładania ogrodów :
„Cokolwiek zamyślasz sadzić lub budować, czyli wznaszać kolumny, czy sklepienia, wzdęty kształcić terras
albo grotę kować — nigdy z oka nie spuszczaj natury. Obchodź się z tą Boginią jak z skromną dziewicą: ani ją
strój zbytnio, ani nadto obnażaj".
Jak poinformował mnie uprzejmie prof. Stanisław Helsztyński, jest to tłumaczenie Of the Use of Riches
(Moral Essays, in Four Epistles to Several Persons, Epistle IV То Richard Boyle, Earl of Burbngton, w. 47—52).
453
Na pewno ze wspólnych zainteresowań rodziły się pomysły Aignera
z dziedziny słownictwa architektonicznego, wywodzące się z prób, podję-
tych w dobie Oświecenia. Pomysły te warte są zanotowania ze względu
na zainteresowania nasze procesem kształtowania się języka narodo-
wego w okresie Odrodzenia i jego rozwoju w okresie Oświecenia. W dniu
5 kwietnia 1807 r. złożył Aigner Towarzystwu Przyjaciół Nauk swe dzieło
pt. Słownik architektury9. Należy dodać, że już we wstępnym przypisku do
Rozprawy o guście zapowiada Aigner, że jest ona wyjątkiem z przygotowywane-
go dzieła o architekturze u starożytnych z załączonym do tego słownikiem,
a wreszcie we wstępie do Budowy kościołów, wydanej w Warszawie w r. 1825,
wprowadza nową, własną terminologię polską, już zatwierdzoną przez Towa-
rzystwo, a wyjętą z obszernego słownika, który zamierzał dołączyć do dzieła
0 architekturze u starożytnych. „Chcąc oraz, aby terminologia, dziwaczna
1 popsuta w ustach naszych mularzy, z obcych języków brana, zamieniła się
na prawdziwie ojczystą — pisze Aigner — użyłem wyrazów polskich techni-
cznych obok włoskich lub francuskich".
Nie przyjęły się, mimo zatwierdzenia przez Towarzystwo, proponowane
przez Aignera terminy, przeniesione z polskiego słownictwa w dziedzinie
architektury drewnianej, ani stworzone przez niego neologizmy, jak: nagło-
wię — dla belkowania, tram — dla architrawu, trójwręb — dla tryglifu, wie-
niec — dla gzymsu, nadwieńcze — dla attyki itd. Ze i one wykuwane były
pewnie w atmosferze dyskusji z Potockim i może Sierakowskim, świadczy
chyba żartobliwy wierszyk, ułożony przez Potockiego i wpisany przez niego
własnoręcznie w sztambuchu żony w pierwszych latach XIX w.10
Prawidła budowy tłumaczone z Popa.
Żeby gmach łączył wszystkie wygody do mocy,
Niechaj czołon (a) z twarzonem (b) patrząc ku północy,
Niech przepisem Pallada przeciw nowej mody
Silne nogony (c) z wdziękiem letkie wznoszą kłody (d),
Niechaj wszystko ku trwałej budowy ochronie
Na szerokim i twardym spoczywa duponie (e)
(a) czołon — fronton
(b) twarzon — facade
(c) nogon — piedestale
(d) kłody — kolumny
(e) dupon — fondemenn [!]
8 Kraushar, op. cit., s. 41.
10 Sztambuch Aleksandry Stanisławowej Potockiej (Biblioteka Narodowa, Zbiory Wilanowskie zdeponowane
w Bibliotece Krasińskich, spalone w październiku 1944 г., rkp. 859, s. 63). Pierwszy wpis w sztambuchu z 3 V 1803.
Według informacji udzielonej mi uprzejmie przez prof. dra Stanisława Helsztyńskiego fragmentu takiego
nie ma w żadnym z drukowanych polskich przekładów Роре'а — a jak się wydaje — nie ma w ogóle i tekstu takiego
w dziełach Роре'а. Nasuwa się więc przypuszczenie, że sześciowiersz parodiuje albo neologizmy w tłumaczeniu
Rozprawy o krytyce Jacka Przybylskiego, albo polską terminologię architektoniczną Sebastiana Sierakowskiego,
utrwaloną w kilka lat później w jego dziele o architekturze. O popularności Роре'а w Polsce por. M. Dadlez,
Pope w Polsce w XVIII wieku (Prace Historycznoliterackie nr 19) i S. Helsztyński, Polskie przekłady Miltona
i Роре'а, odbitka z „Pamiętnika Literackiego", R. XXV, 1928, z. 2—3. Następująca cytata z Роре'а została zamiesz-
czona przez Izabelę Czartoryską ma karcie tytułowej drugiego wydania Myśli różnych o sposobie zakładania ogrodów :
„Cokolwiek zamyślasz sadzić lub budować, czyli wznaszać kolumny, czy sklepienia, wzdęty kształcić terras
albo grotę kować — nigdy z oka nie spuszczaj natury. Obchodź się z tą Boginią jak z skromną dziewicą: ani ją
strój zbytnio, ani nadto obnażaj".
Jak poinformował mnie uprzejmie prof. Stanisław Helsztyński, jest to tłumaczenie Of the Use of Riches
(Moral Essays, in Four Epistles to Several Persons, Epistle IV То Richard Boyle, Earl of Burbngton, w. 47—52).