Rocznik Historii Sztuki (2.1961)

MARIAN MORELOWSKI

POCZĄTKI ITALIANIZUJĄCEGO RENESANSU NA ŚLĄSKU 1

Temat renesansu na Śląsku jest zbyt rozległy i skomplikowany, a mimo
wszystkiego, co dotąd opublikowano, niedostatecznie opracowany — tak w pro-
blemach zasadniczych, jak w szczegółach — aby już dziś porywać się na syn-
tetyczne ujęcie go w całej rozciągłości. Potrzeba jeszcze do tego wielu lat studiów
przygotowawczych, zaczynając zwłaszcza od uzupełnień źródłowych i inwen-
taryzacyjnych. Artykuł ma jedynie za zadanie przyczynić się do pogłębienia
wyjściowych założeń i do większego niż dotąd ożywienia dyskusji z polskiej stro-
ny2. Nie będzie też na razie chodzić o objęcie — w odniesieniu do Śląska — całości
zjawiska zwanego renesansem ze wszystkich punktów widzenia nauk humani-
sty czno-społecznych. Rozsadziłoby to ramy naszego studium, mającego zadanie
znacznie węższe. Chodzi przede wszystkim o aktualną potrzebę usunięcia pew-
nych niejasności i wątpliwości, wywołanych sprzecznymi poglądami na początki
renesansu na Śląsku. Poniekąd tylko poruszy się tutaj skomplikowane zagad-
nienia tzw. renesansu północnego, rozwijającego się w krajach sąsiadujących
od zachodu z naszą dzielnicą, to jest renesansu wyodrębniającego się od włoskiego.
Tak zwany z ogólnych względów wczesny renesans XV w. krajów na północ od
Alp, bardzo różny od italskiego, nacechowany był w sztuce zmiennymi fluktu-
acjami między późnym gotycyzmem, pełnym niepokoju form i skrajności w na-
turalistycznych tendencjach, a idealistycznym realizmem względnie spokojniejszą
sztuką realistyczną, zbliżoną poniekąd do renesansu italskiego, a jednak bardzo
różną. Prowadziło to w końcu do stylu przejściowego, mieszanego (Mischstil
wedle trafnego określenia nauki niemieckiej), w którym trudno dopatrzyć się
przewagi zdecydowanej orientacji na właściwą, włoską koncepcję renesansu. Według
obiektywnych znawców3 w Niemczech przenikanie włoskich form renesansowych
zarysowuje się szerzej dopiero około 1520 r. Na Śląsku zaś, tak jak w Polsce
i na Węgrzech, renesans pojawia się w zdecydowanej postaci znacznie wcześniej;
i to będzie naszym głównym tematem.

Jeśli chodzi o drogi pochodu nowych prądów, podnieść należy z naciskiem,
że zbytnie oparcie się w badaniach na geografii stanowi podejście prowadzące
łatwo do błędnych poglądów. Odrzucić należy aprioryczne, jeszcze nieraz pokutu-
jące mniemanie, że nowe wzory i prądy przed uderzeniem w odległą krainę prze-

1 Praca referowana na posiedzeniu Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 21 Ш 1954 г..
nieznacznie rozszerzona później, bez istotnych zmian.

2 W polskiej nauce jako najważniejsze odnośne pozycje należy wymienić: T. Dobrowolski, Szluka na Śląsku,
Katowice—Wrocław 1948, rozdz. „Renesans", od s. 210; G. Chmarzyński, Wieki zbierają plony, „Dolny Śląsk", t. I,
1948, s. 143 i n. oraz s. 331; tenże, Ziemia piastowska kwitnie pałacami: Piastowski renesans, t. II. s. 423. okazyjne uwagi
i ryciny na s. 77. 162, 240, 428.

3 Por. np. L. Adler, Deutsche Baukunsl, „Lexikon der Baukunst", t. II, 1930, s. 171, wyd. Wasmutha; do nie-
mieckiej architektury przenikały włoskie formy renesansowe na większą skalę około r. 1520, podczas gdy wcześniej motywy
renesansowe pojawiały się w oderwaniu, pojedynczo (vercinzelt).