DOI Heft:
I. Z zagadnień sztuki obcej
DOI Artikel:Białostocki, Jan: "Sąd Ostateczny" Hansa Memlinga: Spostrzeżenia i analizy w oparciu o badania technologiczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0013
JAN BIAŁOSTOCKI
„SĄD OSTATECZNY" HANSA MEMLINGA
SPOSTRZEŻENIA I ANALIZY W OPARCIU O BADANIA TECHNOLOGICZNE1
27 kwietnia 1473 r. Girolamo di Carlo Strozzi, kupiec florencki odbywający podróż z Bruges do
Florencji na pokładzie galery „San Giorgio", zapisał w swym dzienniku: „25 kwietnia wypłynęliśmy
z Rammekens w Zelandii. 27 zostaliśmy zatrzymani przez korsarzy i galera «San Matteo» została zdo-
byta; my udaliśmy się dalej do Southampton, gdzie przybyliśmy 29 tego samego miesiąca"2. Jest to naj-
dawniejszy dokument, podający informację źródłową o wydarzeniu, które spowodowało, że tryptyk
Sądu Ostatecznego, wykonany przez Hansa Memlinga w Brugii na zamówienie włoskiego kupca Angelo
Tani, znalazł się w Gdańsku, w miejscu, gdzie odtąd przez szereg stuleci miał pozostać.
Wydarzenie to stanowiło epizod toczącej się naówczas wojny pomiędzy Anglią i miastami hanze-
atyckimi północnej Europy3. Statek gdański „Peter von Danzig", dowodzony przez kapitana Paula
Benecke, prowadził akcję kaperską, do której upoważniły trzech właścicieli statku władze gdańskie4.
Benecke patrolował wody kanału pilnując, aby nie dopuszczać do brzegów Anglii statków dowożących
tam aprowizację. Galera, którą Benecke zaatakował 27 kwietnia 1473, dowodzona przez Francesco di
Messer Tedaldi, płynęła wraz z towarzyszącą jej drugą galerą „San Giorgio" z Porto Pisano do Anglii.
Galery zatrzymały się na dłuższy czas w Niderlandach (przybyły do Rammekens 7 grudnia 1472,
odpłynęły 25 kwietnia 1473) i po naładowaniu towarów, przeznaczonych do transportu z Niderlandów
do Anglii i Włoch, kontynuowały rejs, kierując się ku brzegom Anglii5. Statek i załoga były włoskie,
lecz płynęły pod flagą burgundzką, ponieważ wydzierżawił galerę Tomaso Portinari, od 1465 r. szef
brugijskiego oddziału banku Medyceuszów, a więc rezydujący w Niderlandach, na terenie państwa
burgundzkiego. W skardze Portinariego, skierowanej do sądu cesarskiego, zawierającej spis towarów,
które znajdowały się na galerze „San Mateo" i którymi zawładnęli Gdańszczanie, znajduje się pierwsza
wzmianka o nieokreślonym zresztą bliżej ołtarzu6. Zrabowany wraz z innymi towarami z galery wło-
1 Niniejsze studium, referowane było na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w dniu 16 listo-
pada 1966 r. oraz w Courtauld Institute of Art w Londynie, dnia 16 maja 1967 r. Ponadto w formie zwięźlejszej wyniki jego
przedstawione były na odczytach w Toruniu, Olsztynie i Słupsku. Przy opracowaniu niniejszej wersji autor korzystał z pomocy
mgr Agnieszki Morawińskiej. Tytuł skrótowy Corpus odsyła czytelnika do publikacji autora: Les Primitifs flamands, I. Corpus
de la peinture des anciens Pays Bas Méridionaux au quinzième siècle 9, Les Musées de Pologne (Gdańsk, Kraków, Warszawa),
Bruxelles 1966.
2 Tekst oryginalny : Corpus, s. 103. Por. F.E. de Roover, Le Voyage de Girolamo Strozzi de Pise a Bruges et retour à bord
de la galère bourguignonne „San Giorgio", [w:] Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis gesticht onder de benaming Société
d'Émulation te Brugge, 91, 1954, s. 117—136.
3 Ph. Dollinger, La Hanse, Paris 1964, s. 375—381; szereg dawniejszych dzieł o historii Hansy cytuję w Corpus, s. 85.
4 Th. Hirsch i F.A. Vossberg, Caspar Weinreich's Danziger Chronik. Ein Beitrag zur Geschichte Danzigs, der Lande
Preussen und Polen, des Hansabundes und der nordischen Reiche, Berlin 1855, s. 93—97.
5 L. Gilliodts van Severen, Inventaire des Archives de la ville de Bruges publié sous les auspices de l'administration
communale, 1, Inventaire des Chartes, 1ère série (XIIIe au XVIe siècle), 6, Bruges 1876, s. 410 nn; de Roover, op. cit., s. 120,
125—127.
6 Corpus, s. 104 n. Hanserecesse, IIAbt., vol. 7 (1431—1476), opr. G. von der Ropp, Leipzig 1892, nr 41, s. 115. Han-
serecesse, III Abt., vol. 3 (1477—1530) opr. D. Schâfer, nr 676, s. 503 nn. Oba te spisy wymieniają dwa obrazy ołtarzowe
(„beede de outaer taflen"; „deux tables d'autels"). Pozostaje zagadką, jak należy interpretować ten zapis. Można przypuścić,
że na statku „San Matteo" przewożono jeszcze inny ołtarz. Jest jednak również prawdopodobne, że skrzydła ołtarza Memlinga
zapakowane były osobno i że dla dodania wartości stratom skorzystano z tego, podając skrzydła jako osobne, drugie dzieło.
„SĄD OSTATECZNY" HANSA MEMLINGA
SPOSTRZEŻENIA I ANALIZY W OPARCIU O BADANIA TECHNOLOGICZNE1
27 kwietnia 1473 r. Girolamo di Carlo Strozzi, kupiec florencki odbywający podróż z Bruges do
Florencji na pokładzie galery „San Giorgio", zapisał w swym dzienniku: „25 kwietnia wypłynęliśmy
z Rammekens w Zelandii. 27 zostaliśmy zatrzymani przez korsarzy i galera «San Matteo» została zdo-
byta; my udaliśmy się dalej do Southampton, gdzie przybyliśmy 29 tego samego miesiąca"2. Jest to naj-
dawniejszy dokument, podający informację źródłową o wydarzeniu, które spowodowało, że tryptyk
Sądu Ostatecznego, wykonany przez Hansa Memlinga w Brugii na zamówienie włoskiego kupca Angelo
Tani, znalazł się w Gdańsku, w miejscu, gdzie odtąd przez szereg stuleci miał pozostać.
Wydarzenie to stanowiło epizod toczącej się naówczas wojny pomiędzy Anglią i miastami hanze-
atyckimi północnej Europy3. Statek gdański „Peter von Danzig", dowodzony przez kapitana Paula
Benecke, prowadził akcję kaperską, do której upoważniły trzech właścicieli statku władze gdańskie4.
Benecke patrolował wody kanału pilnując, aby nie dopuszczać do brzegów Anglii statków dowożących
tam aprowizację. Galera, którą Benecke zaatakował 27 kwietnia 1473, dowodzona przez Francesco di
Messer Tedaldi, płynęła wraz z towarzyszącą jej drugą galerą „San Giorgio" z Porto Pisano do Anglii.
Galery zatrzymały się na dłuższy czas w Niderlandach (przybyły do Rammekens 7 grudnia 1472,
odpłynęły 25 kwietnia 1473) i po naładowaniu towarów, przeznaczonych do transportu z Niderlandów
do Anglii i Włoch, kontynuowały rejs, kierując się ku brzegom Anglii5. Statek i załoga były włoskie,
lecz płynęły pod flagą burgundzką, ponieważ wydzierżawił galerę Tomaso Portinari, od 1465 r. szef
brugijskiego oddziału banku Medyceuszów, a więc rezydujący w Niderlandach, na terenie państwa
burgundzkiego. W skardze Portinariego, skierowanej do sądu cesarskiego, zawierającej spis towarów,
które znajdowały się na galerze „San Mateo" i którymi zawładnęli Gdańszczanie, znajduje się pierwsza
wzmianka o nieokreślonym zresztą bliżej ołtarzu6. Zrabowany wraz z innymi towarami z galery wło-
1 Niniejsze studium, referowane było na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w dniu 16 listo-
pada 1966 r. oraz w Courtauld Institute of Art w Londynie, dnia 16 maja 1967 r. Ponadto w formie zwięźlejszej wyniki jego
przedstawione były na odczytach w Toruniu, Olsztynie i Słupsku. Przy opracowaniu niniejszej wersji autor korzystał z pomocy
mgr Agnieszki Morawińskiej. Tytuł skrótowy Corpus odsyła czytelnika do publikacji autora: Les Primitifs flamands, I. Corpus
de la peinture des anciens Pays Bas Méridionaux au quinzième siècle 9, Les Musées de Pologne (Gdańsk, Kraków, Warszawa),
Bruxelles 1966.
2 Tekst oryginalny : Corpus, s. 103. Por. F.E. de Roover, Le Voyage de Girolamo Strozzi de Pise a Bruges et retour à bord
de la galère bourguignonne „San Giorgio", [w:] Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis gesticht onder de benaming Société
d'Émulation te Brugge, 91, 1954, s. 117—136.
3 Ph. Dollinger, La Hanse, Paris 1964, s. 375—381; szereg dawniejszych dzieł o historii Hansy cytuję w Corpus, s. 85.
4 Th. Hirsch i F.A. Vossberg, Caspar Weinreich's Danziger Chronik. Ein Beitrag zur Geschichte Danzigs, der Lande
Preussen und Polen, des Hansabundes und der nordischen Reiche, Berlin 1855, s. 93—97.
5 L. Gilliodts van Severen, Inventaire des Archives de la ville de Bruges publié sous les auspices de l'administration
communale, 1, Inventaire des Chartes, 1ère série (XIIIe au XVIe siècle), 6, Bruges 1876, s. 410 nn; de Roover, op. cit., s. 120,
125—127.
6 Corpus, s. 104 n. Hanserecesse, IIAbt., vol. 7 (1431—1476), opr. G. von der Ropp, Leipzig 1892, nr 41, s. 115. Han-
serecesse, III Abt., vol. 3 (1477—1530) opr. D. Schâfer, nr 676, s. 503 nn. Oba te spisy wymieniają dwa obrazy ołtarzowe
(„beede de outaer taflen"; „deux tables d'autels"). Pozostaje zagadką, jak należy interpretować ten zapis. Można przypuścić,
że na statku „San Matteo" przewożono jeszcze inny ołtarz. Jest jednak również prawdopodobne, że skrzydła ołtarza Memlinga
zapakowane były osobno i że dla dodania wartości stratom skorzystano z tego, podając skrzydła jako osobne, drugie dzieło.