Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

TADEUSZ CHRZANOWSKI — MARIAN KORNECKI

NIEZNANE RZEŹBY GOTYCKIE KRĘGU POMORSKIEGO

1. UWAGI WSTĘPNE

Zainteresowanie plastyką gotycką, nie tylko zresztą na północnym obszarze Polski, datuje się od. sto-
sunkowo niedawnych czasów i właściwie dopiero w obecnym stuleciu podjęto naukową systematykę
zachowanego materiału. W odniesieniu do naszych ziem północnych poza najbardziej znanymi i naj-
wybitniejszymi dziełami, jak Piękna Madonna w Toruniu, ołtarz grudziądzki lub niektóre tryptyki gdań-
skie, stosunkowo znaczna liczba plastyki gotyckiej była we wcześniejszych czasach niemal zupełnie nie-
dostrzegana. I tak np. niemiecka inwentaryzacja1 wymienia luźne zabytki rzeźby, całkiem sporadycznie
i częstokroć z mylnym zakwalifikowaniem czasowym. Badania nad plastyką gotycką, które nieco wcze-
śniej zapoczątkowano na obszarze Śląska2, dla ziem północnych rozpoczynają się na większą skalę wła-
ściwie dopiero u schyłku lat dwudziestych, przy czym podkreślić tu należy wkład nauki polskiej, a przede
wszystkim studia Brosiga i Walickiego3. W przededniu drugiej wojny światowej ukazała się monumen-
talna praca Clasena4, która miała stanowić jednocześnie korpus i próbę systematyki zabytków rzeźby
dawnego państwa krzyżackiego do połowy XV w. Praca ta, wraz z dołączonym katalogiem obejmują-
cym 653 obiekty, okazała olbrzymie bogactwo zachowanego materiału, jego różnorodność, jak też na
ogół wysoki poziom artystyczny, mający duże znaczenie dla obrazu sztuki średniowiecznej tej części
Europy. Co więcej -— wykazała, że środowisko artystyczne, wykształcone w miastach pruskich i pomor-
skich, przejmując zjcdnej strony inspiracje artystyczne z Zachodu i Południa, z drugiej oddziałało na inne
tereny, szczególnie na sąsiadujące ziemie polskie oraz na państwa skandynawskie, stając się niejako po-
mostem w rozwoju sztuki gotyckiej w tej części Europy. W ekspansji sztuki pomorskiej pomagał akty-
wnie rozwijający się handel miast pruskich, na co zwrócono uwagę już dawniej5, rozmiary zaś eksportu
rzemiosła artystycznego do Polski wykazał ostatnio w swym studium A. Bochnak6.

Jednym z kluczowych zagadnień, które od najwcześniejszej fazy badań nad plastyką gotycką stanęło
przed uczonymi, jest współzależność sztuki śląskiej i pomorskiej7. Współzależności tej, szczególnie silnie
w okresie stylu tzw. ,,Madonn na lwie", a dostrzeżonej już wcześniej, poświęcił sporo uwagi Clasen,
najpierw w odrębnym studium8, a następnie we wspomnianym powyżej korpusie.

Dzieło Clasena jest i pozostanie niewątpliwie podstawowym źródłem informacji o plastyce gotyckiej
na obszarze dawnego państwa krzyżackiego; wydaje się jednak, że jego propozycje ściślejszej systematyki

1 J. Heise, Б. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, 1—4, Danzig 1884—1895.

2 E. Wiese, SchlesischePlastik vomBeginn des XIV. bis zur Mitte des XV. Jahrhunderts, Leipzig 1923; H. Braune, E. Wiese,
Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters, Leipzig 1929; M. Gębarowicz, Architektura i rzeźba na Śląsku do schyłku XIV
wieku, [w:] Historia Śląska, Kraków 1936, t. 3; T. Dobrowolski, Rzeźba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim,
Katowice 1937.

3 A. Brosig, Plastyka gotycka na Pomorzu, [w:] Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu, 8, 1929—1931; tenże, Rzeźba gotycka
na Pomorzu, „Pomerania", 2,1927; M. Walicki, Ze studiów nad plastyką XIV w. w Polsce, „BHS", 2,1933—1934; tenże, Polska
sztuka gotycka. Katalog wystawy, Warszawa 1935.

4 K.H. Clasen, Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen, 1—2, Berlin 1939.

5 T. Hirsch, Danzigs Handels- und Gewerbsgeschichte unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, Leipzig 1858.

6 A. Bochnak, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, [w:] Studia pomorskie, 2, Wro-
cław 1957.

7 Wiese, op. cit.; Brosig, Plastyka gotycka...; Walicki, Ze studiów...; P. Abramowski, Zur Ausbreitung des Lowen-
madonnenkreises im Gebiet des Deutschordenslandes, [w:] Schlesiens Vorzeit im Bild und Schrift, N.F. 10, 1933, s. 43—50.

8 K.H. Clasen, Die preussischen Werkstàtten des Lowenmadonnenstiles und ihre Auswirkung auf die Nachbarrâume, [w:] Die
Hohe Strasse, Breslau 1938.