Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

AN SAMEK

RES-IMAGINES
ZE STUDIÓW NAD RZEMIOSŁEM ARTYSTYCZNYM
CZASÓW NOWOŻYTNYCH W POLSCE
(LATA 1600—1800)*

Jest w dawnym kościele karmelitów w Przemyślu ambona w kształcie okrętu. Okręt wznosi się na
skałach, przyparty do lewego filara w krzyżu kościoła. Do widocznego między skałami morza zapuścili
sieć dwaj apostołowie. Na trzech masztach widnieją bandery z krzyżami. Żagli nie wydyma spokojny wiatr,
wichura zdaje się miotać takielunkiem. Z trwogą spoglądają w niebo apostołowie-rybacy. Niepokój
udziela się i widzowi pragnącemu znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego w miejscu ambony o formach,
do których przywykł, tkwi na skale okręt, miotany przeciwnymi wiatrami.

★

Pośród wyrobów rzemiosła artystycznego istnieją takie, których formę podyktowało nie tylko użyt-
kowe przeznaczenie przedmiotu, lecz także, a niekiedy przede wszystkim, treści ideowe. Dla tego rodzaju
obiektów przyjąć można umowne określenie res-imagines (rzeczy-obrazy). Nie były one dotąd przedmio-
tem specjalnych, szerzej pomyślanych badań1. Również w pracach nad sztuką polską nie poświęcono
rzeczom-obrazom żadnego osobnego omówienia, wzmiankując zaledwie bardziej oryginalne rozwią-
zania.

Jako pierwsze, podstawowe zadanie zarysowała się więc konieczność zgromadzenia materiału fakto-
graficznego. Oparto się na opracowaniach inwentaryzacyjnych, katalogach zabytków i monogra-
fiach oraz na rezultatach własnych poszukiwań w terenie, prowadzonych od dłuższego czasu. Jeżeli
chodzi o zakres czasowy —■ lata 1600—'1800 — to podyktowało go nasilenie występowania w tym czasie
res-imagines. Teren badań wyznaczyły w przybliżeniu ówczesne granice państwa polskiego, ale wzięto
także pod uwagę Śląsk oraz inne ziemie zachodnie i północne. W prowadzonych pracach dużą trudność
stanowiła ogromna ilość obiektów, które w całości lub częściowo zaliczyć można do kategorii rzeczy-
-obrazów. Zostaną one przedstawione w wyborze, przy czym wyjaśnić należy, że zwięzłe sformułowania
zawarte w niniejszej pracy są niejednokrotnie podsumowaniem badań nad znacznie większą ilością za-
bytków. Aby uniknąć powtórzeń zastosowano układ nie podług przeznaczenia przedmiotów, ale kiero-
wano się tym, co zostało w nich przedstawione. Wyróżniono tu tematy starotestamentowe, nowotesta-
mentowe i zaczerpnięte z ikonografii świętych oraz przedstawienia symboliczne i heraldyczne. Podział
ten przyjęty został dla początkowych rozdziałów rozprawy (1—5). W dwóch pierwszych rozdziałach
kolejność początkowych tematów podyktowało ich źródło — Stary i Nowy Testament; w pozostałych uwa-

* Praca niniejsza przygotowana została pod kierunkiem prof. Adama Bochnaka w Katedrze Sztuki Nowożytnej
Instytutu Historii Sztuki UJ w latach 1964—1967. Wszystkim, którzy udzielili rad i pomocy, a w szczególności prof. Adamowi
Bochnakowi i prof. Lechowi Kalinowskiemu, autor winien jest głęboką wdzięczność.

1 Omówienie naczyń, należących do kategorii res-imagines w sztuce do XVI w. zawiera praca: J. Kvët, Myslenka
naturalistickych nddob od pravëku do renesance, „Sbornik Nârodniho Musea v Praze", Praha 1939; por. też D. Frey. Der
Realitdtscharakter des Kunstwerkes, Kunstwissenschaftliche Grundfragen, Prolegomena zu einer Kunstphilosophie, Wien 1946. Ostatnio
manierystycznymi i barokowymi ambonami o charakterze rzeczy —• obrazów zajęła się A. S t r o b 1, Die Naturkanzeln
des 18 Jahrhunderts, „Alte und neue Kunst, Wiener Kunstwissenschaftliche Blatter", 4, 1955.

12 — Rocznik Historii Sztuki, t. VIII