Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

TADEUSZ STEFAN JAROSZEWSKI

' NURT AWANGARDOWY ARCHITEKTURY POLSKIEJ

DOBY OŚWIECENIA*

I

Przedmiotem niniejszej pracy jest próba charakterystyki jednego z nurtów architektury polskiej
schyłku XVIII stulecia, który potocznie opatrywany bywa przymiotnikiem awangardowego ze względu
na odrębny, niezależny od obowiązującej konwencji wyraz plastyczny, jakim odznaczają się powstałe
w obrębie tego nurtu dzieła. U podstaw omawianego nurtu leżą podejmowane przez kilku architektów
polskich eksperymenty z bryłą, rozplanowaniem i powierzchnią budowli, mające na celu znalezienie
nowej ekspresji dzieła architektury. Eksperymenty te poszły w różnych kierunkach — nurt awangar-
dowy w Polsce nie ma bynajmniej jednolitego charakteru. Z jednej strony dążono np. do stworzenia
harmonijnej kompozycji, złożonej z zestawu najprostszych brył, odznaczającej się przy tym wielką osz-
czędnością środków wyrazu, z drugiej zaś odważnie próbowano zestawiać w sposób kontrastowy szereg
brył różnorodnych na zasadzie dodawania. Obserwujemy również niezwykle interesujące zjawisko zer-
wania z osiowością i symetrią kompozycji budowli, zjawisko stanowiące wyłom w tradycyjnym, baro-
kowym konstruowaniu bryły i planu.

Na specjalną uwagę zasługuje problem kształtowania formy architektonicznej w zależności od funkcji
użytkowej dzieła. Architekci coraz staranniej studiowali program użytkowy komponowanej przez siebie
budowli. Zasadniczej przemianie zaczęły ulegać układy wnętrz: odstępowano od symetrycznych i osio-
wych układów barokowych, kierując się przy projektowaniu przede wszystkim wymogami wygody
i funkcjonalności. W części mieszkalnej budynku zaczął obowiązywać układ korytarzowy zamiast nie-
wygodnej barokowej amfilady.

W eksperymentach z bryłą i powierzchnią możemy niejednokrotnie zauważyć tendencję do ograni-
czenia roli porządków architektonicznych, a nawet do całkowitej ich eliminacji. Architekci zdawali już
sobie sprawę, że przy projektowaniu można obyć się bez form antycznych. Z drugiej jednak strony antyk
starannie studiowano, wybierając zeń niektóre struktury, interpretowane teraz na nowo. „Odkryty"
porządek dorycki w redakcji greckiej narzucił projektowanym z jego użyciem budowlom proporcje
surowe i ciężkie. Ugruntowało się również przekonanie, że powierzchnię budowli można pozostawić
gładką, bez żadnych ozdób, bądź też pokryć ją całkowicie surowym i masywnym boniowaniem. Subtelna
gradacja faktury elewacji lub też gwałtowne jej kontrasty stały się przedmiotem żmudnych nieraz stu-
diów. Eksperymenty te rozpoczęły się w Polsce w połowie lat siedemdziesiątych XVIII w. i były reper-
kusją podobnych poczynań dokonywanych we Francji. Niektóre powstałe w ich wyniku dzieła pokrewne
są z jednej strony osiągnięciem francuskich architektów „rewolucjonistów", z drugiej zaś przywodzą
na myśl architekturę XX w.

* Praca niniejsza jest fragmentem większego studium autora, poświęconego problematyce architektury polskiej drugiej
połowy XVIII w. Na studium to złożą się rozdziały omawiające zagadnienie architektury późnobarokowej i rokokowej
w drugiej połowie XVIII w., zagadnienie palladianizmu, zjawisko nawiązywania przez polskich architektów tego czasu do
architektury klasycyzmu francuskiego XVII w., zagadnienie początków architektury neogotyckiej w Polsce itp. Autor w tym
miejscu pragnie złożyć serdeczne podziękowania mgr Teresie Sulerzyskiej z Gabinetu Rycin BUW za pomoc w określeniu
wielu rysunków oraz mgr. Andrzejowi Rottermundowi za zwrócenie uwagi na zespół projektów kościoła w Petrykozach.