Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

250

TADEUSZ S. JAROSZEWSKI

ЛИ. 1) i (.! 1 S К

Щ

Problem eksperymentów formalnych, doko-
nywanych przez architektów okresu stanisławo-
wskiego głównie na bazie architektury świata
antycznego w oderwaniu od tradycji baroku, nie
jest bynajmniej nowy w polskiej literaturze nau-
kowej, choć nie został może dopowiedziany do
końca. Zdawano sobie sprawę z jego istnienia
i sygnalizowano jego obecność przykładami z twór-
czości Szymona Bogumiła Zuga i Wawrzyńca
Gucewicza, ale nie precyzowano jego charakte-
rystyki. Już Alfred Lauterbach w swoim Stylu
Stanisława Augusta, ogłoszonym drukiem w 1918 r.
i ukazującym nieśmiały jeszcze zarys architektury
klasycyzmu w Polsce, dostrzegł budowlę znacznie
wyprzedzającą czas swego powstania. Był to koś-
ciół ewangelicko-augsburski w Warszawie, o któ-
rym Lauterbach wypowiedział jakże znamienne
zdanie: ,,Brak ornamentów nadaje świątyni powa-
gę graniczącą z surowością form, skutkiem czego
wydaje się ona raczej dziełem początku wieku XIX,
niż końca XVIII"1. A więc powściągliwość deko-
racji i powaga złożyły się w tym wypadku na
fe| фЁщ щ ф, ф ф JBl wrażenie „nowoczesności". Z kolei Władysław

Tatarkiewicz w studium Dwa klasycyzmy wileński
• • # $ • t warszawski, wydanym w 1921 г., zwrócił uwagę

na odrębną postawę twórczą Wawrzyńca Guce-
wicza, zwolennika antyku czystego i surowego,
i podkreślił, że nie można przykładać do- jego
budowli miary klasycyzmu warszawskiego2.
, , Spostrzeżenia Lautcrbacha i Tatarkiewicza znala-

1. M.J. Pcyre, Projekt fasady kościoła złY później oddźwięk w opracowaniach o chara-

kterze syntetycznym3.

Problematykę nowych, postępowych zadań architektury polskiej drugiej połowy XVIII stulecia
pierwszy podjął Stanisław Lorentz w obszernym artykule Architektura Wieku Oświecenia w świetle prze-
mian w życiu gospodarczym i umysłowym4. Autor scharakteryzował m. in. dom Teppera przy ul. Miodowej
w Warszawie (który uznał za „pierwszą wielką nowoczesną kamienicę z okresu kapitalizmu"), ponadto
kamienicę Rezlera i Hurtiga na Krakowskim Przedmieściu („nowoczesny dom towarowy i równocze-
śnie wielkomiejska kamienica czynszowa"), dalej nową zabudowę terenów między ul. Senatorską, ul. Bie-
■ lańską i Arsenałem, rezydencje Tepperów w Głosko wie i Falentach, willę Łyszkiewicza na Faworach,
projekty ratuszy, projekt Szkoły Nauczycielów Parafialnych („pierwszy w Polsce projekt specjalnego
gmachu seminaryjnego"), projekt przebudowy Collegium Nobilium, projekty Akademii Nauk, muzeum
(„pierwszy gmach muzeum sztuk pięknych"), teatrów, wreszcie projekty odnoszące się do architektury
sakralnej. Tę samą problematykę kontynuował następnie Zbigniew Bobrowski w pracy Budynki uży-
teczności -publicznej w Polsce Wieku Oświecenia3. Analiza formalna wielkich przemian architektury tego

1 A. Lauterbach, Styl Stanisława Augusta, klasycyzm warszawski wieku XVIII, Warszawa 1918, s. 39

2 W. Tatarkiewicz, Dwa klasycyzmy wileński i warszawski, Warszawa 1921, s. 22—28.

3 W. Tatarkiewicz, Nowożytna architektura iv Polsce, Od renesansu do klasycyzmu, [w:] Wiedza o Polsce, Sztuka polska,
Warszawa [b. г.], s. 49; A. Lauterbach, Warszawa, Warszawa 1925, s. 174; M. Walicki, J. Starzyński, Dzieje sztuki
polskiej, Warszawa 1936, s. 217; Historia sztuki polskiej, pod red. T. Dobrowolskiego i W. Tatarkiewicza, t. 3, Sztuka
nowoczesna, Kraków 1962, s. 46—47.

4 S. Lorentz, Architektura Wieku Oświecenia w świetle przemian w życiu gospodarczym i umysłowym, „Biuletyn Historii
Sztuki", R. 13, 1951, nr 4, s. 5—38.

5 Z. Bobrowski, Budynki użyteczności publicznej w Polsce Wieku Oświecenia, [w:] Studia i materiały do teorii i historii
architektury i urbanistyki, t. 3, Warszawa 1961.