DOI Heft:
I. Z zagadnień sztuki obcej
DOI Artikel:Białostocki, Jan: "Sąd Ostateczny" Hansa Memlinga: Spostrzeżenia i analizy w oparciu o badania technologiczne
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0028
22
JAN BIAŁOSTOCKI
13. Hans Memling, Sąd Ostateczny, fragment środkowej części tryptyku —
Walka między aniołem i szatanem o duszę. Zdjęcie w promieniach, podczerwonych
interwencje restauratorów ograniczały się na ogół do zabiegów powierzchownych i elementarnych za-
bezpieczeń powierzchni barwnej.
Kompozycja Sądu Ostatecznego ma charakter jednolitej całości, rozciągającej się poprzez wszystkie
trzy pola wydzielone ramami (il. 2). Warkocz chmur z partii środkowej przewija się z tyłu za ramą i kon-
tynuuje na lewym i na prawym skrzydle. Jedność kompozycyjna trzech kwater podkreślona jest szcze-
gólnie unifikującym motywem ruchowym, przebiegającym po eliptycznej ekliptyce, stanowiącym pod-
stawową strukturę potężnej wizji kosmicznego dramatu. Do motywu tego powrócę pod koniec moich
rozważań.
W koncepcji ściśle ikonograficznej jest wiele elementów tradycyjnych. Chrystus siedzi sądząc na
okręgu tęczy (il. 4). Symbole lilii i miecza ukazane są po bokach głowy Sędziego. Poniżej znajduje się
scena Psychostasis: św. Michał trzyma wagę, na której szalach małe figury ludzkie oznaczają zbawionych
i potępionych, a może elementy dobre i złe każdej duszy ludzkiej. Z lewej, na skrzydle, raj przedsta-
wiony jest, zgodnie z tradycją niderlandzką i niemiecką, jako gotycki portal (il. 5). Piekło pozbawione
jest jakiegokolwiek ładu architektonicznego —jego sceneria ma charakter skalistej przepaści (il. 6).
Gdy skrzydła są zamknięte, Angelo Tani i Caterina Tanagli widoczni są w pozycji adorantów, klę-
czących poniżej figur Madonny z Dzieciątkiem i św. Michała (il. 1). Archanioł związany jest oczywiście
z osobą Angelo Tani, pojawia się jednak na skrzydle prawym, powyżej Cateriny Tanagli. Ponad Tanim
natomiast widoczna jest Madonna z Dzieciątkiem. Powiązanie donatorów i ich patronów ma więc charak-
ter diagonalny, tak jakby artysta chciał przedstawić ich istotnie w adoracji, patrzących na postać adoro-
wanego świętego, z jednego skrzydła na drugie40. Czemuż jednak Madonna, a nie święta Katarzyna
przedstawiona jest ponad Tanim, skoro miałaby być powiązana z Cateriną Tanagli. Trudno to wyjaśnić.
Być może Madonna umieszczona została ze względu na wezwanie kościoła lub patrona kaplicy, w której
tryptyk miał być umieszczony. Zdjęcia roentgenowskie ujawniają, że początkowo także herby były umie-
szczone w relacji do donatorów podobnej jak święci patronowie, to znaczy, że herb niewiasty umie-
szczony był obok mężczyzny i odwrotnie (ił. 15).
To spostrzeżenie, oparte na analizie fotografii w promieniach Roentgena, kieruje uwagę na przy-
F.R. Uebe, Skulpturennachahmung auf den niederlândischen Altargemàlden des 15. Jahrhunderts, Cothen 1913, s. 68 nn.
JAN BIAŁOSTOCKI
13. Hans Memling, Sąd Ostateczny, fragment środkowej części tryptyku —
Walka między aniołem i szatanem o duszę. Zdjęcie w promieniach, podczerwonych
interwencje restauratorów ograniczały się na ogół do zabiegów powierzchownych i elementarnych za-
bezpieczeń powierzchni barwnej.
Kompozycja Sądu Ostatecznego ma charakter jednolitej całości, rozciągającej się poprzez wszystkie
trzy pola wydzielone ramami (il. 2). Warkocz chmur z partii środkowej przewija się z tyłu za ramą i kon-
tynuuje na lewym i na prawym skrzydle. Jedność kompozycyjna trzech kwater podkreślona jest szcze-
gólnie unifikującym motywem ruchowym, przebiegającym po eliptycznej ekliptyce, stanowiącym pod-
stawową strukturę potężnej wizji kosmicznego dramatu. Do motywu tego powrócę pod koniec moich
rozważań.
W koncepcji ściśle ikonograficznej jest wiele elementów tradycyjnych. Chrystus siedzi sądząc na
okręgu tęczy (il. 4). Symbole lilii i miecza ukazane są po bokach głowy Sędziego. Poniżej znajduje się
scena Psychostasis: św. Michał trzyma wagę, na której szalach małe figury ludzkie oznaczają zbawionych
i potępionych, a może elementy dobre i złe każdej duszy ludzkiej. Z lewej, na skrzydle, raj przedsta-
wiony jest, zgodnie z tradycją niderlandzką i niemiecką, jako gotycki portal (il. 5). Piekło pozbawione
jest jakiegokolwiek ładu architektonicznego —jego sceneria ma charakter skalistej przepaści (il. 6).
Gdy skrzydła są zamknięte, Angelo Tani i Caterina Tanagli widoczni są w pozycji adorantów, klę-
czących poniżej figur Madonny z Dzieciątkiem i św. Michała (il. 1). Archanioł związany jest oczywiście
z osobą Angelo Tani, pojawia się jednak na skrzydle prawym, powyżej Cateriny Tanagli. Ponad Tanim
natomiast widoczna jest Madonna z Dzieciątkiem. Powiązanie donatorów i ich patronów ma więc charak-
ter diagonalny, tak jakby artysta chciał przedstawić ich istotnie w adoracji, patrzących na postać adoro-
wanego świętego, z jednego skrzydła na drugie40. Czemuż jednak Madonna, a nie święta Katarzyna
przedstawiona jest ponad Tanim, skoro miałaby być powiązana z Cateriną Tanagli. Trudno to wyjaśnić.
Być może Madonna umieszczona została ze względu na wezwanie kościoła lub patrona kaplicy, w której
tryptyk miał być umieszczony. Zdjęcia roentgenowskie ujawniają, że początkowo także herby były umie-
szczone w relacji do donatorów podobnej jak święci patronowie, to znaczy, że herb niewiasty umie-
szczony był obok mężczyzny i odwrotnie (ił. 15).
To spostrzeżenie, oparte na analizie fotografii w promieniach Roentgena, kieruje uwagę na przy-
F.R. Uebe, Skulpturennachahmung auf den niederlândischen Altargemàlden des 15. Jahrhunderts, Cothen 1913, s. 68 nn.