Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

24

JAN BIAŁOSTOCKI

15. Hans Memling, Sąd Ostateczny, tryptyk zamknięty — Herb donatora.
Zdjęcie w promieniach Roentgena

ujawnia takie poszukiwanie kształtu (il. 9). Pierwotnie oba skrzydła miały być wyżej, a zarysy kłębiącej
się sukni zapewne wielokrotnie przechodziły zmiany w układzie.

Trzeci wreszcie przykład to swobodne, niedbałe modelowanie, stanowiące notatkę o tym, że w tym
miejscu właściwy modelunek winien być dokonany przy pomocy barwy. Jest tak na przykład na zewnę-
trznej stronie prawego skrzydła, gdzie szybko zarysowany zygzak stanowi taką notatkę na lewym rękawie
donatorki (il. 10). Rysunek jest swobodny i brak mu cech graficznej ostrości, choć ujęty jest jako zygzak
o równoległych kreskach. Te trzy rodzaje, które można wyraźnie odróżnić, na pewno nie wyczerpują
możliwości rysunkowej techniki Memlinga. Ale już ich charakterystyka jest pewnym wkładem w po-
znanie tego stylu, dotąd mało znanego.

Przenikanie poniżej warstwy malarskiej przy pomocy zdjęć w promieniach podczerwonych pozwala
poza analizą stylu rysunkowego, na badanie różnorodnych zmian, które nastąpiły podczas rysunkowego
przygotowywania dzieła, jak także różnic pomiędzy rysunkowym projektem i ostatecznie wykonanym
dziełem malarskim. Zmiany te można by podzielić na stylistyczne, kompozycyjne i ikonograficzne. To
samo zdjęcie w promieniach podczerwonych, przedstawiające donatorkę z prawego skrzydła (il. 10),
ujawnia typową zmianę stylistyczną, częstą w tryptyku gdańskim: pierwotna forma ręki Katarzyny
Tanagli była prawie dwukrotnie węższa niż ostatecznie namalowany kształt. Taką obserwację można
powtarzać, na przykład analizując postacie zbawionych w lewej części partii środkowej i na lewym
skrzydle (il. 7). Rozwijając pierwotny szkic do ostatecznego malowidła Memling powiększał formy ciał