Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

16. Hans Memling, Sąd Ostateczny,
środkowa część tryptyku — Głowa
Archanioła Michała. Zdjęcie w zwykłym

świetle

17. Hans Memling, Sąd Ostateczny,
środkowa część tryptyku — Głowa
Archanioła Michała. Zdjęcie w promie-
niach Roentgena

ekspresji i rozszerzanie ciał na nie-
korzyść przestrzeni, prowadzą do
harmonizacji elementów i w wy-
niku do stylu, który można by
określić jako „klasycyzm" Mem-
linga. Ta specyficzna równowaga
i harmonia są cechami stylu, który
na gruncie sztuki niderlandzkiej
odpowiada mniej więcej stylowi
malarstwa umbryjskiego w końcu
XV w., kręgu, z którego wyszły
wczesne dzieła Rafaela.

Do czysto ikonograficznych
zmian należy ta, którą obserwu-
jemy w postaciach zbawionych na
lewym skrzydle: fotografie w
świetle podczerwonym ujawniają,
iż niewiasty wstępujące na stopnie
raju miały na głowie wieńce (il. 14).
Zniknęły one w ostatecznej wersji
obrazu. Może Memling uznał, że
wieńce te mogą się znaleźć na gło-
wach zbawionych dopiero po wej-
ściu do raju, a nie wcześniej. Tam
dopiero zbawieni otrzymują od
aniołów stroje, które zresztą sta-
nowią dokumenty ich ziemskiej
pozycji i stanowisk. Ujawnienie
wieńców, ukrytych pod powierz-
chnią malowidła, jest o tyle isto-
tne, iż łączy dodatkowo dzieło
Memlinga z Sądem Ostatecznym
Lochnera w Kolonii (il. 20), który
historycy uważają za jedno ze źró-
deł Memlinga przy jego pracy nad
ołtarzem gdańskim42. W pierwo-
tnym szkicu Memling pozostawał
bliski temu pierwowzorowi. Póź-
niej zarzucił motyw, zapewne w
wyniku względów ikonograficz-
nych.

Inne zmiany ikonograficznej
natury mogą być wykryte przy po-

42 Por. niżej przypis 47.