DOI issue:
I. Z zagadnień sztuki obcej
DOI article:Białostocki, Jan: "Sąd Ostateczny" Hansa Memlinga: Spostrzeżenia i analizy w oparciu o badania technologiczne
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0033
„SĄD OSTATECZNY" H. MEMLINGA
27
mocy zdjęć w promieniach Roent-
gena. O zmianie układu tarcz her-
bowych, ujawnionej przez takie
zdjęcie, już wspomnieliśmy. Herb
usytuowany obok donatora, na le-
wym skrzydle, ukazuje w pro-
mieniach Roentgena cechy herbu
donatorki (il. 15) : banderolę z cyr-
klem, takie jakie są dziś widoczne
obok Katarzyny Tanagli, z napi-
sem na banderoli Pour non faillir.
Na ukośnym pasie widoczne są
obcęgi, typowe dla herbu Tanagli.
Nie umiem wyjaśnić przyczyn tej
zmiany. Trudno przyjąć po pro-
stu pomyłkę malarza. Być może
zmiana ta jest związana z niezwy-
kłym zestawieniem donatorów i
świętych patronów, o czym wyżej
była mowa.
Najbardziej może doniosłą
zmianą, jaką ujawniły fotografie
w promieniach Roentgena, wy-
konane przez Kazimierza Kwiat-
kowskiego i wystawione w 1960 r.
w ramach wystawy malarstwa ni-
derlandzkiego, była zmiana kie-
runku spojrzenia św. Michała na
środku części środkowej obrazu43.
Jak wynika z analizy tych zdjęć,
można przyjąć, iż archanioł miał
pierwotnie wzrok skierowany pro-
sto przed siebie, ku widzowi
(il. 17). Obecnie Spojrzenie jego 18. Rogier van der Weyden, Sąd Ostateczny, fragment części środkowej —
skierowane jest ku dołowi i moż- Archanioł Michał ważący Virtutes i Peccata
na przyjąć, iż artysta chciał po-
wiązać je z akcją ważenia dusz (il. 16). Interpretacja zdjęć w promieniach Roentgena jest dość trudna.
Pomiędzy zdjęciami są też różnice i nie ma całkowitej pewności czy istotnie wzrok archanioła był pier-
wotnie całkowicie skierowany przed siebie44. Wydaje się jednak niewątpliwe, iż był on podniesiony wyżej
niż to jest obecnie w ostatecznie wykonanym obrazie. Czemuż malarz dokonał tej zmiany? Racje były
chyba raczej artystycznej natury niż ikonograficznej, skoro takie właśnie ujęcie pojawia się w drugim
słynnym prototypie Memlinga — Sądzie Ostatecznym zamówionym przez kanclerza Burgundii Rolin,
przeznaczonym dla szpitala w Beaune, namalowanym przez Rogiera van der Weyden (il. 18—19)45.
Memlingowi mogło się zdawać, że analogia spojrzeń siedzącego Chrystusa, który patrzy prosto przed
siebie, i św. Michała osłabia znaczenie motywu, zmniejsza jego walory ekspresyjne. Skierowanie oczu
archanioła w dół sprzyjało też bardziej konkretnemu sformułowaniu jego akcji ważenia dusz.
Wieńce na głowach zbawionych kobiet stanowiły łącznik pomiędzy gdańskim tryptykiem i Sądem
Ostatecznym Lochnera w Kolonii. Zmiana kierunku spojrzenia św. Michała kieruje uwagę na drugie
źródło Memlinga, na ołtarz van der Weydena w Beaune (il. 19). Jego część środkowa jest uderzająco
43 Białostocki, op. cit., il. 96 b.
44 Corpus, tabl. CCXXIII.
45 Friedlânder, op. cit., 2, Berlin 1924, nr 14, s. 95 nn.
27
mocy zdjęć w promieniach Roent-
gena. O zmianie układu tarcz her-
bowych, ujawnionej przez takie
zdjęcie, już wspomnieliśmy. Herb
usytuowany obok donatora, na le-
wym skrzydle, ukazuje w pro-
mieniach Roentgena cechy herbu
donatorki (il. 15) : banderolę z cyr-
klem, takie jakie są dziś widoczne
obok Katarzyny Tanagli, z napi-
sem na banderoli Pour non faillir.
Na ukośnym pasie widoczne są
obcęgi, typowe dla herbu Tanagli.
Nie umiem wyjaśnić przyczyn tej
zmiany. Trudno przyjąć po pro-
stu pomyłkę malarza. Być może
zmiana ta jest związana z niezwy-
kłym zestawieniem donatorów i
świętych patronów, o czym wyżej
była mowa.
Najbardziej może doniosłą
zmianą, jaką ujawniły fotografie
w promieniach Roentgena, wy-
konane przez Kazimierza Kwiat-
kowskiego i wystawione w 1960 r.
w ramach wystawy malarstwa ni-
derlandzkiego, była zmiana kie-
runku spojrzenia św. Michała na
środku części środkowej obrazu43.
Jak wynika z analizy tych zdjęć,
można przyjąć, iż archanioł miał
pierwotnie wzrok skierowany pro-
sto przed siebie, ku widzowi
(il. 17). Obecnie Spojrzenie jego 18. Rogier van der Weyden, Sąd Ostateczny, fragment części środkowej —
skierowane jest ku dołowi i moż- Archanioł Michał ważący Virtutes i Peccata
na przyjąć, iż artysta chciał po-
wiązać je z akcją ważenia dusz (il. 16). Interpretacja zdjęć w promieniach Roentgena jest dość trudna.
Pomiędzy zdjęciami są też różnice i nie ma całkowitej pewności czy istotnie wzrok archanioła był pier-
wotnie całkowicie skierowany przed siebie44. Wydaje się jednak niewątpliwe, iż był on podniesiony wyżej
niż to jest obecnie w ostatecznie wykonanym obrazie. Czemuż malarz dokonał tej zmiany? Racje były
chyba raczej artystycznej natury niż ikonograficznej, skoro takie właśnie ujęcie pojawia się w drugim
słynnym prototypie Memlinga — Sądzie Ostatecznym zamówionym przez kanclerza Burgundii Rolin,
przeznaczonym dla szpitala w Beaune, namalowanym przez Rogiera van der Weyden (il. 18—19)45.
Memlingowi mogło się zdawać, że analogia spojrzeń siedzącego Chrystusa, który patrzy prosto przed
siebie, i św. Michała osłabia znaczenie motywu, zmniejsza jego walory ekspresyjne. Skierowanie oczu
archanioła w dół sprzyjało też bardziej konkretnemu sformułowaniu jego akcji ważenia dusz.
Wieńce na głowach zbawionych kobiet stanowiły łącznik pomiędzy gdańskim tryptykiem i Sądem
Ostatecznym Lochnera w Kolonii. Zmiana kierunku spojrzenia św. Michała kieruje uwagę na drugie
źródło Memlinga, na ołtarz van der Weydena w Beaune (il. 19). Jego część środkowa jest uderzająco
43 Białostocki, op. cit., il. 96 b.
44 Corpus, tabl. CCXXIII.
45 Friedlânder, op. cit., 2, Berlin 1924, nr 14, s. 95 nn.