DOI Heft:
II. Z zagadnień sztuki polskiej
DOI Artikel:Samek, Jan: Res-imagines: Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (lata 1600-1800)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0207
RES-IMAGINES
201
Z innych wydarzeń z życia Chrystusa z dobrym
rezultatem zobrazowane zostało Przemienienie na
górze Tabor w monstrancji z 2. ćwierci XVIII w.
w kościele Pijarów w Krakowie114. Nawiązano w niej,
jak to często bywa, do wezwania kościoła Pijarów
poświęconego Przemienieniu Pańskiemu. Stopa, dolna
część trzonu oraz nodus posiadają formy powszech-
nie stosowane; dopiero na ramionach ponad nodusem
umieszczono figurki apostołów Piotra, Jakuba i Jana,
trzech świadków Przemienienia, przedstawionych
w ożywionych pozach wywołanych niezwykłym wy-
darzeniem. Ponad grupą apostołów nie znajdujemy
jednak plastycznego przedstawienia Chrystusa, ale
glorię z reservaculum wśród obłoków.
Sięgając do sztuki obcej, zobrazowanie tej sceny,
lecz w nieco odmienny sposób, notujemy w monstran-
cji z 1762 r. w odpustowym kościele w Sonntagbergu
(południowa Austria), wykonanej przez wiedeńskiego
złotnika Franciszka Kirka115.
W rozmaity sposób przedstawiana była w rzemio-
śle artystycznym Ostatnia Wieczerza. Z obiektów,
które da się zaliczyć do rzędu res-imagines, przykłado-
wo wymienimy monstrancję w farze w Poznaniu.
Monstrancja poznańska jest dziełem autoryzowanym;
wykonał ją złotnik poznański Marcin Endemarin
w 1732 r. (ryc. 23)llf'. Cała sceneria została w niej roz-
winięta na promienistej glorii, gdzie draperie paluda-
mentu otwierają się na wnętrze wieczernika. Przedsta-
wiono w nim Chrystusa z apostołami wokół okrągłego
stołu, którego środek wypełnia reservaculum. Chodzi
tu naturalnie o moment przemienienia chleba, ponie-
waż Mistrz z Nazaretu wskazuje na hostię, a otwarta
księga powyżej zawiera napis „НОС EST CORPUS
MEUM". Temat wiąże się tu więc ściśle z przeznacze-
niem przedmiotu, włączenie zaś hostii do kompozycji 33- Relikwiarz Św. Barbary z 1. połowy XVII w.
/•ii -i ,.. y . w kościele Św. Pawła w Sandomierzu
jest równie konsekwentne, jak w omówionej uprzednio
monstrancji z grupą Przemienienia. Warto podkreślić
celowe zastosowanie schematu Ostatniej Wieczerzy z okrągłym stołem, co pozwoliło na zręczne wkom-
ponowanie przedstawienia w glorię, a reservaculum w przedstawienie.
Należy jeszcze dodać, że temat ten stosowany był wcześniej w monstrancjach w Augsburgu — za
przykład może posłużyć monstrancja z kościoła parafialnego w Kroiburgu, wykonana w 1705 r. przez
złotnika Jerzego Vaitha117.
Tematem często spotykanym w wyrobach rzemiosła artystycznego jest Serce Jezusa —'Cor
Je s u118. Występuje ono jako motyw przewodni w kompozycji ołtarzy, tabernakulum, kustodii i chrzciel-
nicy, przede wszystkim zaś monstrancji. Z ołtarzy należy tu retabulum w kościele w Mogilanach pod Kra-
*
113 Lexikon fur Théologie und Kirche, 5, 1933, szp. 793; (sub voce Kanzel, opr. J. Braun). 1, 1930, tabl. po szp. 983—984
114 Miasto Kraków, Kościoły i klasztory śródmieścia, 2; fotografia w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie.
115 Riesenhuber, op. cit., s. 178, tabl. 143.
116 Por. Kothc, op. cit., s. 56; Eckhardt, op. cit., s. 207.
117 Eucharistia, Deutsche eucharistische Kunst, s. 132—133, tabl. 64.
118 Szersze rozważania na ten temat zawiera artykuł J. Samek, Refleksy kultu Cordis Jesu u> polskim rzemiośle artysty-
cznym, „Biul. Hist. Sztuki", 29, 1967, nr 2, s. 164—170.
201
Z innych wydarzeń z życia Chrystusa z dobrym
rezultatem zobrazowane zostało Przemienienie na
górze Tabor w monstrancji z 2. ćwierci XVIII w.
w kościele Pijarów w Krakowie114. Nawiązano w niej,
jak to często bywa, do wezwania kościoła Pijarów
poświęconego Przemienieniu Pańskiemu. Stopa, dolna
część trzonu oraz nodus posiadają formy powszech-
nie stosowane; dopiero na ramionach ponad nodusem
umieszczono figurki apostołów Piotra, Jakuba i Jana,
trzech świadków Przemienienia, przedstawionych
w ożywionych pozach wywołanych niezwykłym wy-
darzeniem. Ponad grupą apostołów nie znajdujemy
jednak plastycznego przedstawienia Chrystusa, ale
glorię z reservaculum wśród obłoków.
Sięgając do sztuki obcej, zobrazowanie tej sceny,
lecz w nieco odmienny sposób, notujemy w monstran-
cji z 1762 r. w odpustowym kościele w Sonntagbergu
(południowa Austria), wykonanej przez wiedeńskiego
złotnika Franciszka Kirka115.
W rozmaity sposób przedstawiana była w rzemio-
śle artystycznym Ostatnia Wieczerza. Z obiektów,
które da się zaliczyć do rzędu res-imagines, przykłado-
wo wymienimy monstrancję w farze w Poznaniu.
Monstrancja poznańska jest dziełem autoryzowanym;
wykonał ją złotnik poznański Marcin Endemarin
w 1732 r. (ryc. 23)llf'. Cała sceneria została w niej roz-
winięta na promienistej glorii, gdzie draperie paluda-
mentu otwierają się na wnętrze wieczernika. Przedsta-
wiono w nim Chrystusa z apostołami wokół okrągłego
stołu, którego środek wypełnia reservaculum. Chodzi
tu naturalnie o moment przemienienia chleba, ponie-
waż Mistrz z Nazaretu wskazuje na hostię, a otwarta
księga powyżej zawiera napis „НОС EST CORPUS
MEUM". Temat wiąże się tu więc ściśle z przeznacze-
niem przedmiotu, włączenie zaś hostii do kompozycji 33- Relikwiarz Św. Barbary z 1. połowy XVII w.
/•ii -i ,.. y . w kościele Św. Pawła w Sandomierzu
jest równie konsekwentne, jak w omówionej uprzednio
monstrancji z grupą Przemienienia. Warto podkreślić
celowe zastosowanie schematu Ostatniej Wieczerzy z okrągłym stołem, co pozwoliło na zręczne wkom-
ponowanie przedstawienia w glorię, a reservaculum w przedstawienie.
Należy jeszcze dodać, że temat ten stosowany był wcześniej w monstrancjach w Augsburgu — za
przykład może posłużyć monstrancja z kościoła parafialnego w Kroiburgu, wykonana w 1705 r. przez
złotnika Jerzego Vaitha117.
Tematem często spotykanym w wyrobach rzemiosła artystycznego jest Serce Jezusa —'Cor
Je s u118. Występuje ono jako motyw przewodni w kompozycji ołtarzy, tabernakulum, kustodii i chrzciel-
nicy, przede wszystkim zaś monstrancji. Z ołtarzy należy tu retabulum w kościele w Mogilanach pod Kra-
*
113 Lexikon fur Théologie und Kirche, 5, 1933, szp. 793; (sub voce Kanzel, opr. J. Braun). 1, 1930, tabl. po szp. 983—984
114 Miasto Kraków, Kościoły i klasztory śródmieścia, 2; fotografia w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie.
115 Riesenhuber, op. cit., s. 178, tabl. 143.
116 Por. Kothc, op. cit., s. 56; Eckhardt, op. cit., s. 207.
117 Eucharistia, Deutsche eucharistische Kunst, s. 132—133, tabl. 64.
118 Szersze rozważania na ten temat zawiera artykuł J. Samek, Refleksy kultu Cordis Jesu u> polskim rzemiośle artysty-
cznym, „Biul. Hist. Sztuki", 29, 1967, nr 2, s. 164—170.