DOI Heft:
II. Z zagadnień sztuki polskiej
DOI Artikel:Samek, Jan: Res-imagines: Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (lata 1600-1800)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0208
202
JAN SAMEK
kowem, pochodzące z około 1700 r. (ryc.
24)119. Zasadniczo zaliczyć je można do typu
ołtarzy niearchitektonicznych, który rozpow-
szechnił się w Polsce w 1. poł. XVIII w. W Mo-
gilanach kształt serca ma ażurowa rama z gałęzi
winnej latorośli obciążonej gronami; serce to
wypełnia rzeźbiony krucyfiks. Pośród splotów
ramy rozmieszczono siedem aniołków trzyma-
jących banderole z ostatnimi słowami Chry-
stusa wypowiedzianymi na krzyżu. W dolnej
części ołtarza kompozycji dopełniają płasko-
rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana
Ewangelisty, być może innego pochodzenia.
Rozwiązanie zastosowane w retabulum z Mo-
gilan występuje też w ołtarzu bocznym koś-
cioła w Sobótce, datowanym na 2. poł.
XVIII w.120 Jest to jednak ołtarz architek-
£y toniczny, w którym środkowemu polu dolnej
^ kondygnacji nadano kształt dużego serca
mieszczącego rzeźbiony krucyfiks. Formą
serca posłużono się również w dwóch osiem-
nastowiecznych ołtarzach w kościele SS. Rocha
i Sebastiana w Częstochowie121, oraz w ob-
ramieniu krucyfiksu o charakterze retabulum,
powstałym zapewne ok. 1700 г., pocho-
dzącym z Nowosielc w powiecie sanockim
(obecnie w Muzeum w Sanoku).
Spośród wymienionych obiektów zde-
cydowanie wyróżnia się retabulum z Mogi-
lan, dzięki trafnemu sięgnięciu do typu oł-
tarza niearchitektonicznego, wzbogaceniu
kompozycji zobrazowaniem ostatnich słów
wypowiedzianych przez Chrystusa na krzyżu
i stojącej na dobrym poziomie snycerce.
Jako rozwiązanie bliskie w kompozycji
polskim ołtarzom w formie serca wskazać
34. Monstrancja z 1706 r. w klasztorze paulinów można projekt i wykonane retabula z 1705 r.
Na Skałce w Krakowie w kościele w Edelbach w Austrii (ryc. 25)122.
O ile ołtarze w kształcie serca pojawiają
się sporadycznie, tabernakulum o tej formie wskazać można na razie jedno —» w kościele parafial-
nym w Toszku (ryc. 26)123. Uzupełnia ono okazały ołtarz główny z ok. 1715 г., powstało zaś, jak
sugerują autorzy inwentarza, ok. 1762 r. Jest to sześcian z wolutami na narożnikach, ale kształt ten
został zatarty przez zastąpienie ścianki frontowej dużym sercem z płomieniem. Formę serca mają również
drzwiczki, na których wyrzeźbiono Dzieciątko Jezus na trójramiennym krzyżu, w glorii.
Chociaż tabernakulum z Toszka zaliczyć trzeba w ramach res-imagines jeszcze do rozwiązań kom-
promisowych, cechuje je duża ekspresja osiągnięta przez naturalistyczne potraktowanie serca.
119 Por. J. Lepiarczyk, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 1, Woj. krakowskie, Powiat krakowski, Warszawa 1951, s. 14.
120 Kodurowa i inni, Powiat ostrowski, s. 17, fig. 19.
121 Z. Rozanow, I. Rejduch-Samkowa, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 6, Woj. katoiuickie, Miasto Częstochowa,
(maszynopis w Instytucie Historii Sztuki UJ).
122 P. Buberl, Ôsterreichische Kunsttopographie, 8, Die Denkmale des politischen Bezirkes Zwettl, Wien 1911, s. 36.
123 Kloss, Rode, Stepf, Eberle, op. cit., s. 229; powstanie tabernakulum łączy się z faktem założenia w Toszku
Bractwa Serca Jezusa w 1762 r.
JAN SAMEK
kowem, pochodzące z około 1700 r. (ryc.
24)119. Zasadniczo zaliczyć je można do typu
ołtarzy niearchitektonicznych, który rozpow-
szechnił się w Polsce w 1. poł. XVIII w. W Mo-
gilanach kształt serca ma ażurowa rama z gałęzi
winnej latorośli obciążonej gronami; serce to
wypełnia rzeźbiony krucyfiks. Pośród splotów
ramy rozmieszczono siedem aniołków trzyma-
jących banderole z ostatnimi słowami Chry-
stusa wypowiedzianymi na krzyżu. W dolnej
części ołtarza kompozycji dopełniają płasko-
rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana
Ewangelisty, być może innego pochodzenia.
Rozwiązanie zastosowane w retabulum z Mo-
gilan występuje też w ołtarzu bocznym koś-
cioła w Sobótce, datowanym na 2. poł.
XVIII w.120 Jest to jednak ołtarz architek-
£y toniczny, w którym środkowemu polu dolnej
^ kondygnacji nadano kształt dużego serca
mieszczącego rzeźbiony krucyfiks. Formą
serca posłużono się również w dwóch osiem-
nastowiecznych ołtarzach w kościele SS. Rocha
i Sebastiana w Częstochowie121, oraz w ob-
ramieniu krucyfiksu o charakterze retabulum,
powstałym zapewne ok. 1700 г., pocho-
dzącym z Nowosielc w powiecie sanockim
(obecnie w Muzeum w Sanoku).
Spośród wymienionych obiektów zde-
cydowanie wyróżnia się retabulum z Mogi-
lan, dzięki trafnemu sięgnięciu do typu oł-
tarza niearchitektonicznego, wzbogaceniu
kompozycji zobrazowaniem ostatnich słów
wypowiedzianych przez Chrystusa na krzyżu
i stojącej na dobrym poziomie snycerce.
Jako rozwiązanie bliskie w kompozycji
polskim ołtarzom w formie serca wskazać
34. Monstrancja z 1706 r. w klasztorze paulinów można projekt i wykonane retabula z 1705 r.
Na Skałce w Krakowie w kościele w Edelbach w Austrii (ryc. 25)122.
O ile ołtarze w kształcie serca pojawiają
się sporadycznie, tabernakulum o tej formie wskazać można na razie jedno —» w kościele parafial-
nym w Toszku (ryc. 26)123. Uzupełnia ono okazały ołtarz główny z ok. 1715 г., powstało zaś, jak
sugerują autorzy inwentarza, ok. 1762 r. Jest to sześcian z wolutami na narożnikach, ale kształt ten
został zatarty przez zastąpienie ścianki frontowej dużym sercem z płomieniem. Formę serca mają również
drzwiczki, na których wyrzeźbiono Dzieciątko Jezus na trójramiennym krzyżu, w glorii.
Chociaż tabernakulum z Toszka zaliczyć trzeba w ramach res-imagines jeszcze do rozwiązań kom-
promisowych, cechuje je duża ekspresja osiągnięta przez naturalistyczne potraktowanie serca.
119 Por. J. Lepiarczyk, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 1, Woj. krakowskie, Powiat krakowski, Warszawa 1951, s. 14.
120 Kodurowa i inni, Powiat ostrowski, s. 17, fig. 19.
121 Z. Rozanow, I. Rejduch-Samkowa, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 6, Woj. katoiuickie, Miasto Częstochowa,
(maszynopis w Instytucie Historii Sztuki UJ).
122 P. Buberl, Ôsterreichische Kunsttopographie, 8, Die Denkmale des politischen Bezirkes Zwettl, Wien 1911, s. 36.
123 Kloss, Rode, Stepf, Eberle, op. cit., s. 229; powstanie tabernakulum łączy się z faktem założenia w Toszku
Bractwa Serca Jezusa w 1762 r.