DOI issue:
II. Z zagadnień sztuki polskiej
DOI article:Samek, Jan: Res-imagines: Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (lata 1600-1800)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0217
RES-IMAGINES
211
z Asyżu w ożywionej, teatralnej niemal pozie, u któ-
rego stóp wypływa woda. Ta wyjątkowa kompo-
zycja obrazuje cudowne wydobycie przez św. Fran-
ciszka wody dla napojenia umierającego z prag-
nienia wieśniaka — wydarzenie opisane w Złotej
legendzie przez Jakuba z Voraginy.
Zdarzają się także obiekty obrazujące atry-
buty świętych. Należą tu dwa relikwiarze św.
Barbary: w kościele Sw. Pawła w Sandomierzu
z 1. poł. XVII w. (ryc. 33)166 oraz w Iwanowicach
z 1766 r.167 Oba mają kształt wieży, a więc atry-
butu świętej, której relikwie mieszczą.
Jak dotąd brak przykładów, które by świad-
czyły, że tego rodzaju relikwiarze wykonywane
były w Polsce przed okresem kontrreformacji.
4. PRZEDSTAWIENIA SYMBOLICZNE
Dział ten obejmuje najwięcej tematów, które
omówione zostaną w kilku grupach. Pierwszą sta-
nowią ciała niebieskie. Spośród nich jako przedsta-
wienie najbardziej rozpowszechnione wymienić na-
leży słońce. Temat ten występuje przede wszys-
tkim w barokowych, rokokowych, a nawet kla-
sycystycznych monstrancjach, gdzie bywał pow-
szechnie stosowany w górnej części, zawierającej
puszkę na hostię. Monstrancje w kształcie słońca
mieszczącego reservaculum pojawiają się w Polsce
przed połową XVII w. i rozpowszechniają się jako
typ monstrancji promienistej w drugiej połowie
stulecia16*. Odtąd typ ten jest prawie wyłącznie 49' Lickarz ,z koiicf XVIIT' W Hasztorze
J1- i-i ллтптт г norbertanek w Krakowie
stosowany i trwa przez cały wiek XVIII po poło-
wę XIX w.
Jako wczesne przykłady monstrancji z glorią w formie słońca w Polsce przytoczyć można obiekty
z kościoła Franciszkanów w Krakowie, z 2. tercji XVII w.169 lub w Siemoni koło Będzina z 1646 r.170
Naturalnie w ciągu dwustu lat trwania monstrancje promieniste ulegały różnym przeobrażeniom. Zróż-
nicowanie nastąpiło drogą stosowania bocznych ramion z figurkami aniołów, rzadziej podwójnego
kręgu promieni. Miejsce glorii kolistych zajęły owalne, promienie zaś początkowo wąskie i spiczaste,
stały się płaskie. O walorach poszczególnych egzemplarzy, których omawianie wykracza poza ramy ni-
niejszej pracy, decyduje przy dobrym warsztacie kształt glorii i promieni oraz jej stosunek do trzonu
nodusa i stopy.
Monstrancje w kształcie słońca nie są naturalnie specjalnością polską, lecz stanowią powszechnie
stosowane rozwiązanie w sztuce europejskiej XVII i XVIII w.171 Koncepcja ta, będąca rozwinięciem
166 Łoziński, Przypkowski, Powiat sandomierski, s. 77.
167 Ruszczyńska, Sławska, Winiarz, Powiat kalisfei, s. 9.
168 Sprostować tu należy twierdzenie, jakoby monstrancje promieniste przeważały już ok. poł. XVII w. ; przeciwnie —
w tym czasie panują jeszcze monstrancje gotyckie (por. T. Mańkowski, Rzemiosło artystyczne, okres I (1600—1660), [w:] His-
toria sztuki polskiej, 2, Sztuka nowożytna, Kraków, 1965, s. 486).
169 Miasto Kraków, Kościoły i klasztory śródmieścia, 1.
170 E. Dwornik-Gutowska, M. Gutowski, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 6, Woj. katowickie, Powiat będziński
i miasta wydzielone Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnoiviec, Warszawa 1961, s. 23, fig. 52.
171 Por. W. Menzel, Christliche Symbolik, 2, Regensburg 1856, s. 390 (sub voce Sonne); J. Braun, Das christliche Altar-
gerdt, Mitnchen 1932, s. 391—392, tabl. 75—77.
211
z Asyżu w ożywionej, teatralnej niemal pozie, u któ-
rego stóp wypływa woda. Ta wyjątkowa kompo-
zycja obrazuje cudowne wydobycie przez św. Fran-
ciszka wody dla napojenia umierającego z prag-
nienia wieśniaka — wydarzenie opisane w Złotej
legendzie przez Jakuba z Voraginy.
Zdarzają się także obiekty obrazujące atry-
buty świętych. Należą tu dwa relikwiarze św.
Barbary: w kościele Sw. Pawła w Sandomierzu
z 1. poł. XVII w. (ryc. 33)166 oraz w Iwanowicach
z 1766 r.167 Oba mają kształt wieży, a więc atry-
butu świętej, której relikwie mieszczą.
Jak dotąd brak przykładów, które by świad-
czyły, że tego rodzaju relikwiarze wykonywane
były w Polsce przed okresem kontrreformacji.
4. PRZEDSTAWIENIA SYMBOLICZNE
Dział ten obejmuje najwięcej tematów, które
omówione zostaną w kilku grupach. Pierwszą sta-
nowią ciała niebieskie. Spośród nich jako przedsta-
wienie najbardziej rozpowszechnione wymienić na-
leży słońce. Temat ten występuje przede wszys-
tkim w barokowych, rokokowych, a nawet kla-
sycystycznych monstrancjach, gdzie bywał pow-
szechnie stosowany w górnej części, zawierającej
puszkę na hostię. Monstrancje w kształcie słońca
mieszczącego reservaculum pojawiają się w Polsce
przed połową XVII w. i rozpowszechniają się jako
typ monstrancji promienistej w drugiej połowie
stulecia16*. Odtąd typ ten jest prawie wyłącznie 49' Lickarz ,z koiicf XVIIT' W Hasztorze
J1- i-i ллтптт г norbertanek w Krakowie
stosowany i trwa przez cały wiek XVIII po poło-
wę XIX w.
Jako wczesne przykłady monstrancji z glorią w formie słońca w Polsce przytoczyć można obiekty
z kościoła Franciszkanów w Krakowie, z 2. tercji XVII w.169 lub w Siemoni koło Będzina z 1646 r.170
Naturalnie w ciągu dwustu lat trwania monstrancje promieniste ulegały różnym przeobrażeniom. Zróż-
nicowanie nastąpiło drogą stosowania bocznych ramion z figurkami aniołów, rzadziej podwójnego
kręgu promieni. Miejsce glorii kolistych zajęły owalne, promienie zaś początkowo wąskie i spiczaste,
stały się płaskie. O walorach poszczególnych egzemplarzy, których omawianie wykracza poza ramy ni-
niejszej pracy, decyduje przy dobrym warsztacie kształt glorii i promieni oraz jej stosunek do trzonu
nodusa i stopy.
Monstrancje w kształcie słońca nie są naturalnie specjalnością polską, lecz stanowią powszechnie
stosowane rozwiązanie w sztuce europejskiej XVII i XVIII w.171 Koncepcja ta, będąca rozwinięciem
166 Łoziński, Przypkowski, Powiat sandomierski, s. 77.
167 Ruszczyńska, Sławska, Winiarz, Powiat kalisfei, s. 9.
168 Sprostować tu należy twierdzenie, jakoby monstrancje promieniste przeważały już ok. poł. XVII w. ; przeciwnie —
w tym czasie panują jeszcze monstrancje gotyckie (por. T. Mańkowski, Rzemiosło artystyczne, okres I (1600—1660), [w:] His-
toria sztuki polskiej, 2, Sztuka nowożytna, Kraków, 1965, s. 486).
169 Miasto Kraków, Kościoły i klasztory śródmieścia, 1.
170 E. Dwornik-Gutowska, M. Gutowski, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 6, Woj. katowickie, Powiat będziński
i miasta wydzielone Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnoiviec, Warszawa 1961, s. 23, fig. 52.
171 Por. W. Menzel, Christliche Symbolik, 2, Regensburg 1856, s. 390 (sub voce Sonne); J. Braun, Das christliche Altar-
gerdt, Mitnchen 1932, s. 391—392, tabl. 75—77.