Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

RES-IMAGINES

215

puje prawie zawsze duża korona cier-
niowa.

Żaden z opisanych obiektów nie
jest dokładnie datowany. Formalnie
reprezentują, one kontynuację typu
barokowej monstrancji promienistej,
przy wyraźnym już kształtowaniu
form w duchu klasycyzmu i użyciu
dekoracji właściwej dla nowego stylu.
Te ostatnie elementy skłaniają do da-
towania ich na koniec XVIII w. lub
raczej na 1. ćwierć XIX w. Duże
podobieństwa zachodzące pomiędzy
poszczególnymi obiektami, obok
zróżnicowania przez zastosowanie
odmiennej ornamentyki, pozwalają
na sugestię o pochodzeniu (może z wy-
jątkiem monstrancji w Żulinie i Mie-
dniewicach) z jednego warsztatu.
Identyczny kształt palmy świadczy

0 posłużeniu się tym samym wzorem.
Jego plastyczna realizacja w monstran-
cjach musiała zostać przychylnie
przyjęta, skoro powstało kilka replik.

Umieszczenie puszki na hostię
w glorii bezpośrednio ponad palmą

1 silne uwydatnienie korony ciernio-
wej (poza sporadycznymi wypadkami
nie mające analogii w innych zabyt-
kach z tego okresu), a także brak
Ukrzyżowania w zwieńczeniu glo-
rii189, pozwalają widzieć w monstran-
cjach w kształcie palmy późną realizację tych samych założeń, które były impulsem powstawania
przedstawień Chrystusa Ukrzyżowanego na palmie190.

Należy tu zaznaczyć, że w monstrancjach z umiarem przeprowadzono realizację podjętego tematu,
który zadecydował tylko o formie trzonu i dekoracji glorii. W rezultacie monstrancje z palmą są do-
syć szczęśliwym pomysłem i jako grupa korzystnie wyróżniają się w obrazie polskiego złotnictwa kościel-
nego na przełomie XVIII i XIX w., które najczęściej kontynuuje tradycyjne koncepcje.

Zaskakujące oryginalnością rozwiązania stanowią rzeczy-obrazy w kształcie szyszki. Zastosowano
ją w dwóch chrzcielnicach na terenie Wielkopolski: w Kucharach z ok. połowy XVIII w. (ryc. 38)191
i Jedlcu, również z XVIII w. (ryc. 39)192. Chrzcielnica w Kucharach posiada kształt młodej szyszki świerka
(Picea); trzon jej uformowany został z dużych szpilek cisu(?) (Taxus), uzupełnionych liśćmi głogu (Cra-
taegus)i93. Chrzcielnica w Jedlcu rozpoznana została jako naśladująca szyszkę modrzewia (Larix); na trzo-

189 Krzyżyk w zwieńczeniu glorii posiadają tylko monstrancje w Miedniewicach i Żulinie, w tej ostatniej jest on chyba
późniejszym dodatkiem.

190 Por. S. Matuszczak, Ukrzyżowanie na palmie jako nieznany typ krucyfiksu barokowego, „Biul. Hist. Sztuki", 25, 1963,
s. 22—32. Rozważania Matuszczaka poszerzył na innym materiale P. Banaś, Kościoły ewangelickie w Rudnej i Pogorzeliskach
na Śląsku, (referat wygłoszony na sesji naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Gdańsku, w grudniu 1966 г.); geneza
Ukrzyżowania na palmie wymaga jednak jeszcze dalszych badań.

191 Kodurowa i inni, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 5, Woj. poznańskie, Powiat pleszewski, Warszawa 1959, s. 16.

192 Kodurowa i inni, Powiat pleszewski, s. 15; w Katalogu obie chrzcielnice określone zostały jako posiadające formę drzewa.

193 Analiza form roślinnych występujących w obu chrzcielnicach przeprowadzona została w Zakładzie Zmienności Roślin
Instytutu Botaniki PAN w Krakowie przez dr Jerzego Staszkiewicza przy udziale prof. Władysława Szafera, którym składam
na tym miejscu podziękowanie.

52. Ambona z 1803 r. w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie