Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

RES-IMAGINES

231

przede wszystkim ławki w kościele parafialnym w Rachaniach
w województwie lubelskim, powstałe po 1798 r. (ryc. 59)285.
Przez zastosowanie odpowiedniego rzutu podstawy nadano im
formę łodzi; zaznaczony został wyraźnie dziób i rufa, same zaś
ławki są różnej długości, najszersze pośrodku, najwęższe przy
dziobie i rufie. W ławkach o kształcie łodzi widzieć należy dalszą
realizację tematu Okrętu Kościoła z silnym zaznaczeniem udziału
wiernych w jego losach, którzy jak kaznodzieja w ambonach-
-okrętach włączeni zostali do kompozycji. Pomysł ten, chociaż
bardzo oryginalny i dobrze łączący temat z przeznaczeniem, nie
uległ rozpowszechnieniu, niewątpliwie ze względu na trudności
techniczne.

Istnieją również chrzcielnice w kształcie łodzi-okrętu, np.
w Maluszynie z 2. poł. XVIII w.286 lub w Nowej Wsi Króle-
wskiej z tego samego czasu287. W tym ostatnim wypadku okręt
silnie przestylizowano, a rokokowa dekoracja zatarła jego kształt.

Ostatnią realizację omawianego tematu stanowią monstrancje
w kształcie łodzi lub okrętu. Wymieniona koncepcja częściowo
występuje w monstrancji fundowanej w 1738 r. dla kościoła w Wy-
żnianach, obecnie przechowywanej w Łężcach na Śląsku288. Re-
servaculum znajduje się bezpośrednio nad łodzią umieszczoną
w poprzek trzonu. Usytuowanie łodzi oraz jej duże rozmiary
wskazują, że chodziło tu także o zobrazowanie nowotestamento-
wego wydarzenia nad jeziorem Genezaret z włączeniem hostii
do kompozycji.

Druga znana nam monstrancja w kształcie okrętu (być może
pierwotnie relikwiarz), pochodząca z 1796 г., własność Kongre-
gacji Kupieckiej, przechowywana jest jako depozyt w zbiorach
Muzeum Narodowego w Krakowie (ryc. 60)289. Wyróżnia ją
prosta, a jednocześnie bardzo oryginalna kompozycja. Owalna
stopa (nowsza) podtrzymuje trójpokładowy okręt, opatrzony 71- Relikwiarz św. Wojciecha z 1752 r.

j i i • i rrt ^ -1 л г v w kościele Św. Wojciecha w Krakowie

dwoma masztami, uzbrojony w działa. Złotnik dbał o realia; na J

górnym pokładzie widoczna jest kajuta, a na maszcie bocianie

gniazdo. Na tle głównego masztu znajduje się puszka otoczona promieniami; na żaglach umieszczono
symbol Opatrzności Bożej, hierogram Chrystusa z kotwicą i datę wykonania.

Dodatkowe wyjaśnienie kształtu monstrancji, która jest jednym z najpóźniejszych przedstawień
Okrętu Kościoła, stanowi fakt, że Kongregacja Kupiecka posługiwała się pieczęcią z okrętem290. Wolno
przypuszczać, że wzorem w pewnym stopniu mogły tu być naczynia w formie okrętów, wykonywane
ze szczególnym upodobaniem w okresie manieryzmu291. Okręcik taki znajdował się w posiadaniu
Kongregacji Kupieckiej w Krakowie292.

285 Wiadomość o ławkach w Rachaniach zawdzięczam doc. Januszowi Bogdanowskiemu, któremu składam na tym
miejscu podziękowanie.

286 H. Hohensee-Ciszewska, J.Z. Łoziński, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 2, Woj. łódzkie, Powiat radomszczański,
Warszawa 1953, s. 60.

287 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 11, Woj. bydgoskie, Powiat wąbrzeski, Warszawa
1967, s. 14, fig. 97.

288 K. Dżułyńska, T. Żurkowska, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 7, Woj. opolskie, Powiat kozielski, Warszawa
1965, s. 35, fig. 82.

289 Por. S. Kutrzeba, J. Ptaśnik, Dzieje handlu i kupiectwa krakowskiego, „Rocznik Krakowski", 14 [1910], fig. 10
(nie wzmiankowana w tekście) ; nr depozytu Muzeum Narodowego w Krakowie 428. Dokładne zbadanie zabytku wykazało,
że stopa wraz z nodusem oraz prawdopodobnie duża prymitywna gloria są późniejsze i pochodzą zapewne z 1. poł. XIX w.
Te przeróbki, jak i niewielkie rozmiary obiektu, nasuwają sugestię, że pierwotnie miał on inne przeznaczenie.

290 Kutrzeba, Ptaśnik, op. cit., fig. 30 (nie wzmiankowana w tekście).

291 Por. C. Oman, Médiéval Silver Nefs, London 1963.

292 Kutrzeba, Ptaśnik, op. cit., fig. 11 (nie wzmiankowana w tekście).