DOI issue:
II. Z zagadnień sztuki polskiej
DOI article:Jaroszewski, Tadeusz Stefan: Nurt awangardowy architektury polskiej doby Oświecenia
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0293
NURT AWANGARDOWY ARCHITEKTURY OŚWIECENIA
287
56. Świątynia Diany w Arkadii, widok od południowego wschodu, stan obecny
wszystkie projektowane lub przynajmniej inspirowane przez Chrystiana Piotra Aignera". Gloriette à la
Flamande urasta tym samym do roli jak gdyby prototypu całej grupy budowli, znanej pod nazwą ,,grupy
pałaców z rotundą w narożu".
Świątynia Diany w Arkadii Nieborowskiej stanowi zupełnie odmienny przykład eksperymento-
wania z bryłą i układem przestrzennym. Powstała w 1783 r. jako główny pawilon całego założenia par-
kowego, kształtowanego przez Zuga i księżnę Helenę z Przeździeckich Radzi willową począwszy od
1778 r.100 Zachowany zespół projektów Zuga (wraz ze wszystkimi wariantami) pozwala na prześledze-
nie procesu kształtowania się koncepcji ostatecznej świątyni101. Architekt zaprojektował początkowo
pawilon na planie prostokąta, z jońskim portykiem od strony stawu i półkolistym otwartym westibulem
od wschodu. Koncepcja ta, symetryczna i harmonijna, zadowoliłaby każdego zwolennika kompozycji
barokowej. Z kolei Zug zaproponował westibul na planie koła, wysunięty półkoliście do przodu i oto-
czony półkolistym jońskim portykiem (partia świątyni od strony stawu pozostała bez zmian.) Architekt
połączył tym samym dwie przeciwstawne struktury, monopteru i świątyni podłużnej. Następny etap
stanowi propozycja półkolistego lub trójbocznego występu w elewacji południowej, kryjącego za sobą
okrągłą sypialnię. Równie wielostronnie Zug opracował szatę zewnętrzną budowli; zaproponował dwa
warianty półkolistego portyku jońskiego od wschodu, elewacja północna miała być ukształtowana na
modłę ruiny, występ w elewacji południowej architekt chciał otoczyć dorycką kolumnadą bądź również
nadać mu formę ruiny (zwyciężyła ostatecznie koncepcja najprostsza, przewidująca trójboczny występ
o surowej, bezporządkowej architekturze, od zewnątrz umieszczono w nim ołtarzyk bożka Pana).
Świątynia Diany, z prostym portykiem od strony stawu i połową monopteru od przeciwnej strony,
wzbogacona od południa trójbocznym występem, stanowi znakomity przykład rozbicia jednorodności
kompozycji i to rozbicia dokonanego zupełnie świadomie. Rzecz interesująca, że Helena z Przeździeckich
Radziwiłłowa, opisując Arkadię, rozbiła opis świątyni Diany na trzy części, rozdzielone omówieniem
innych osobliwości parku. Nie traktowała bowiem budowli jako organicznej całości. Opisała najpierw
jej elewację wschodnią z półkolistym portykiem oraz wnętrza; powróciła później do portyku od strony
99 T.S.Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner 1756—1841, Warszawa 1965, s. 90, 94—97, 115, 127, 179, 185—186.
100 Data wzniesienia Świątyni Diany oraz data rozpoczęcia robót w Arkadii podana za J. Wegnerem, Arkadia, War-
szawa 1948, s. 18 i 21.
101 Projekty świątyni Diany w Arkadii znajdują się w Gab. Ryc. BUW, Zb. Jeż., 1—10, 12, 13, 126, Zb. Król., P. 188,
nr 135, Zb. Patka, nr 396.
287
56. Świątynia Diany w Arkadii, widok od południowego wschodu, stan obecny
wszystkie projektowane lub przynajmniej inspirowane przez Chrystiana Piotra Aignera". Gloriette à la
Flamande urasta tym samym do roli jak gdyby prototypu całej grupy budowli, znanej pod nazwą ,,grupy
pałaców z rotundą w narożu".
Świątynia Diany w Arkadii Nieborowskiej stanowi zupełnie odmienny przykład eksperymento-
wania z bryłą i układem przestrzennym. Powstała w 1783 r. jako główny pawilon całego założenia par-
kowego, kształtowanego przez Zuga i księżnę Helenę z Przeździeckich Radzi willową począwszy od
1778 r.100 Zachowany zespół projektów Zuga (wraz ze wszystkimi wariantami) pozwala na prześledze-
nie procesu kształtowania się koncepcji ostatecznej świątyni101. Architekt zaprojektował początkowo
pawilon na planie prostokąta, z jońskim portykiem od strony stawu i półkolistym otwartym westibulem
od wschodu. Koncepcja ta, symetryczna i harmonijna, zadowoliłaby każdego zwolennika kompozycji
barokowej. Z kolei Zug zaproponował westibul na planie koła, wysunięty półkoliście do przodu i oto-
czony półkolistym jońskim portykiem (partia świątyni od strony stawu pozostała bez zmian.) Architekt
połączył tym samym dwie przeciwstawne struktury, monopteru i świątyni podłużnej. Następny etap
stanowi propozycja półkolistego lub trójbocznego występu w elewacji południowej, kryjącego za sobą
okrągłą sypialnię. Równie wielostronnie Zug opracował szatę zewnętrzną budowli; zaproponował dwa
warianty półkolistego portyku jońskiego od wschodu, elewacja północna miała być ukształtowana na
modłę ruiny, występ w elewacji południowej architekt chciał otoczyć dorycką kolumnadą bądź również
nadać mu formę ruiny (zwyciężyła ostatecznie koncepcja najprostsza, przewidująca trójboczny występ
o surowej, bezporządkowej architekturze, od zewnątrz umieszczono w nim ołtarzyk bożka Pana).
Świątynia Diany, z prostym portykiem od strony stawu i połową monopteru od przeciwnej strony,
wzbogacona od południa trójbocznym występem, stanowi znakomity przykład rozbicia jednorodności
kompozycji i to rozbicia dokonanego zupełnie świadomie. Rzecz interesująca, że Helena z Przeździeckich
Radziwiłłowa, opisując Arkadię, rozbiła opis świątyni Diany na trzy części, rozdzielone omówieniem
innych osobliwości parku. Nie traktowała bowiem budowli jako organicznej całości. Opisała najpierw
jej elewację wschodnią z półkolistym portykiem oraz wnętrza; powróciła później do portyku od strony
99 T.S.Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner 1756—1841, Warszawa 1965, s. 90, 94—97, 115, 127, 179, 185—186.
100 Data wzniesienia Świątyni Diany oraz data rozpoczęcia robót w Arkadii podana za J. Wegnerem, Arkadia, War-
szawa 1948, s. 18 i 21.
101 Projekty świątyni Diany w Arkadii znajdują się w Gab. Ryc. BUW, Zb. Jeż., 1—10, 12, 13, 126, Zb. Król., P. 188,
nr 135, Zb. Patka, nr 396.