Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

288

TADEUSZ S. JAROSZEWSKI

stawu, wreszcie skierowała uwagę czytającego na
przybytek bożka Pana102. Czytelnik mimo woli
odnosi wrażenie, że ma do czynienia z trzema
budowlami.

Układ wnętrz świątyni zatracił główną oś
kompozycyjną, tak częstą w drugiej połowie
XVIII w., tym niemniej ogólna zasada regular-
ności jeszcze tu przeważa. Świątynia Diany,
„świadectwo ataku, jaki romantyczne hasła swo-
body i malowniczości przypuściły na klasyczne
rygory kompozycji"103, jest zjawiskiem bardzo
charakterystycznym dla omawianej tendencji do
zrywania z barokową osiowością i symetrią kom-
pozycji. Należy jednak podkreślić, że w mo-
mencie swego powstania świątynia nie stanowiła
zjawiska odosobnionego. Objawy łamania sy-
metrii kompozycji występowały w wielu innych
pawilonach ogrodowych, a ponadto w budowlach
57. J. Kubicki, Projekt kościoła Ujazdowskiego, rezydencjonalnych, czego dowodem może być

widok od frontu, ok. 1783 pałac „Ustronie", budowany dla księcia Stanisła-

wa Poniatowskiego w dwóch etapach, w 1780
i około 1784 г., według projektu Stanisława Za-
wadzkiego104. Świątynia Diany jest jednakże po-
zycją zupełnie wyjątkową, gdy chodzi o prześle-
dzenie procesu kształtowania się koncepcji osta-
tecznej budowli; mało który obiekt zrealizowany
w Polsce w drugiej połowie XVIII w. posiada
bowiem tak szczegółową dokumentację pozwa-
lającą zrozumieć eksperymenty architekta z bryłą,
rozplanowaniem i powierzchnią.

V

Problem nowej interpretacji struktur nie-
których budowli antycznych interesował wielu
architektów doby Oświecenia. Wielką popular-
ność na przełomie XVIII i XIX w. zdobyły
w całej Europie m. in. okrągłe świątynie Westy
w Rzymie i Tivoli (naśladowane najczęściej jako
pawilony parkowe), przede wszystkim jednak
Panteon rzymski, którego struktura dawała
ogromne możliwości swobodnej interpretacji.
Próby twórczej adaptacji tego czołowego po-
mnika architektury świata antycznego zostały
podjęte przez architektów awangardy w wielu
środowiskach artystycznych Europy. W Polsce

58. J. Kubicki, Projekt kościoła Ujazdowskiego,
rzut poziomy, ok. 1783

102 [H. Radziwiłłowa], Opis Arkadii skreślony przez
założycielkę..., [w:] Album literacki, Warszawa . - 1848,
s. 143—154.

103 A. Miłobedzki, op. cit., s. 203.

104 I. Malinowska, Stanisław Zawadzki 1743—1806,
Warszawa 1953, s. 8—10.