DOI issue:
II. Z zagadnień sztuki polskiej
DOI article:Jaroszewski, Tadeusz Stefan: Nurt awangardowy architektury polskiej doby Oświecenia
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13396#0299
NURT AWANGARDOWY ARCHITEKTURY OŚWIECENIA
293
Muzeum Starożytności Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to najpewniej ten sam model, który wykonano
w 1786 r. pod kierunkiem Kubickiego116. O ile możemy wnosić z ryciny w „Kłosach", wiele szczegółów
projektu nie zostało na modelu urzeczywistnionych, m. in. balustradowa attyka i płaskorzeźby przy
półkolistych oknach bębna. Koncepcja Kubickiego, mimo wykonania modelu, nie doczekała się reali-
zacji. Król miał zresztą coraz trudniejszy wybór wobec napływu innych projektów kościoła, notabene
coraz bardziej ozdobnych i „akademickich".
Omawiany projekt nie pozostał jednak zupełnie bez echa w architekturze polskiego klasycyzmu.
Tą samą drogą poszedł przy projektowaniu kościoła Sw. Aleksandra w Warszawie Chrystian-Piotr
Aigner i skomponował bryłę złożoną również z rotundy właściwej, „przebitej" walcem tamburu i wypo-
sażonej w dwa portyki kolumnowe117.
Jakub Kubicki nie zaprzestał bynajmniej spekulacji na temat Panteonu rzymskiego. Projektując w la-
tach osiemdziesiątych XVIII w. nową kolegiatę S w. Jana w Warszawie, zakończył podłużny korpus
kościoła rotundą z sześciokolumnowym korynckim portykiem, zakomponowaną na wzór Panteonu118.
I tu dominującym czynnikiem wyrazu plastycznego projektowanej budowli jest „szorstka" boniowana
powierzchnia, minimalnie złagodzona fryzem festonowym biegnącym pod belkowaniem oraz płasko-
rzeźbionym tympanonem. Rotunda, gdyby została zrealizowana, stałaby się ważnym akcentem pano-
ramy Warszawy od strony Wisły, miała się bowiem znajdować tuż nad skrajem wysokiej szkarpy
wiślanej.
Ostatnim bodaj dziełem Kubickiego nawiązującym do Panteonu rzymskiego był niezrealizowany
projekt wielkiego teatru, powstały może w 1791 г., kiedy okazało się, że istniejący na placu Krasińskich
teatr Solariego powinien być bądź gruntownie wyremontowany, bądź zastąpiony nowym budynkiem119.
Kubicki mógł zatem skorzystać z okazji, by raz jeszcze przeprowadzić próbę adaptacji formy zewnętrznej
Panteonu rzymskiego dla potrzeb współczesności120. Projektowany teatr przypomina w nastroju pomysły
architektów francuskich epoki rewolucji. Kubicki cały wysiłek zużytkował na wydobycie bryły budynku,
której geometryczne kształty uwydatnił jeszcze surową fakturą. Trudno jednak wyobrazić sobie należycie
funkcjonujący teatr w budynku inspirowanym przez Panteon, dlatego też słuszna wydaje się uwaga
Zbigniewa Bobrowskiego o zaniechaniu dalszych stadiów opracowania projektu z powodu trudności
wkomponowania teatru w przyjętą z góry bryłę121.
Wszystkie przedstawione powyżej próby Kubickiego adaptacji wzorca Panteonu pozostały na papie-
rze. Podejmie je znacznie później Chrystian-Piotr Aigner przy komponowaniu kościołów Wniebowziętej
Bogarodzicy w Puławach i Sw. Aleksandra w Warszawie. Oba te kościoły mają jednakże zupełnie od-
mienny wyraz plastyczny, odznaczają się bowiem dużymi gładkimi powierzchniami zamiast „szorstkiego"
boniowania, tak znamiennego dla dzieł Kubickiego.
Na specjalne podkreślenie zasługuje fakt bardzo swobodnego traktowania przez Kubickiego rzym-
skiego wzorca. Nie miał bynajmniej zamiaru kopiować w zmniejszonych wymiarach antycznej świątyni,
interesowała go natomiast bryła tej budowli i możliwość efektownego opracowania jej powierzchni.
Koncepcja budowli oparta o wzorzec Panteonu dawała ogromne pole do eksperymentowania z po-
wierzchnią, z ustosunkowaniem rozmiarów portyku do rotundy, wreszcie z formą kopuły. Dowodem,
że Kubicki nie traktował wzorca Panteonu jako niewzruszalnego kanonu, jest fakt, że nie powtórzył ani
razu tak charakterystycznego drugiego frontonu występującego na attyce przedsionka. Podnietą i za-
razem materiałem do studiów nad Panteonem mogły być sugestywne ryciny G.B. Piranesiego, który
116 J. Obarski, op. cit., s. 332; Z. Batowski, op. cit., tabl. I.
117 T.S.Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner 1756—1841, Warszawa 1965, s. 165—166 (omawiany projekt kościoła
Ujazdowskiego datowany jest błędnie na s. 166 na rok 1782).
118 Gab. Ryc. BUW, Zb. Król., P. 186, nr 143 (plansza z widokiem kolegiaty od strony Wisły); pozostałe rysunki do-
tyczące tego projektu: P. 186, nr 139—142.
119 Gab. Ryc. BUW, Zb. Król., P. 186, nr 189 (plansza z widokiem teatru od frontu zatytułowana jest Façade d'un Théâtre
i sygnowana „Kubicki fecit").
120 Projekt Kubickiego, ze względu na rozmiary zamierzonego budynku, należy uznać za projekt teatru publicznego;
z teatrem okrągłym, który Stanisław August zamierzał wybudować nad stawem północnym w Łazienkach, łączy go tylko
podobieństwo formy. Opinię powyższą podzielają Z. Bobrowski, op. cit., s. 121 oraz В. Król, Budynek Teatru Narodowego
{1779—1833), „Pamiętnik Teatralny", R. 7, 1958, z. 1 (25), s. 69 i 80.
121 Z. Bobrowski, op. cit., s. 121.
293
Muzeum Starożytności Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to najpewniej ten sam model, który wykonano
w 1786 r. pod kierunkiem Kubickiego116. O ile możemy wnosić z ryciny w „Kłosach", wiele szczegółów
projektu nie zostało na modelu urzeczywistnionych, m. in. balustradowa attyka i płaskorzeźby przy
półkolistych oknach bębna. Koncepcja Kubickiego, mimo wykonania modelu, nie doczekała się reali-
zacji. Król miał zresztą coraz trudniejszy wybór wobec napływu innych projektów kościoła, notabene
coraz bardziej ozdobnych i „akademickich".
Omawiany projekt nie pozostał jednak zupełnie bez echa w architekturze polskiego klasycyzmu.
Tą samą drogą poszedł przy projektowaniu kościoła Sw. Aleksandra w Warszawie Chrystian-Piotr
Aigner i skomponował bryłę złożoną również z rotundy właściwej, „przebitej" walcem tamburu i wypo-
sażonej w dwa portyki kolumnowe117.
Jakub Kubicki nie zaprzestał bynajmniej spekulacji na temat Panteonu rzymskiego. Projektując w la-
tach osiemdziesiątych XVIII w. nową kolegiatę S w. Jana w Warszawie, zakończył podłużny korpus
kościoła rotundą z sześciokolumnowym korynckim portykiem, zakomponowaną na wzór Panteonu118.
I tu dominującym czynnikiem wyrazu plastycznego projektowanej budowli jest „szorstka" boniowana
powierzchnia, minimalnie złagodzona fryzem festonowym biegnącym pod belkowaniem oraz płasko-
rzeźbionym tympanonem. Rotunda, gdyby została zrealizowana, stałaby się ważnym akcentem pano-
ramy Warszawy od strony Wisły, miała się bowiem znajdować tuż nad skrajem wysokiej szkarpy
wiślanej.
Ostatnim bodaj dziełem Kubickiego nawiązującym do Panteonu rzymskiego był niezrealizowany
projekt wielkiego teatru, powstały może w 1791 г., kiedy okazało się, że istniejący na placu Krasińskich
teatr Solariego powinien być bądź gruntownie wyremontowany, bądź zastąpiony nowym budynkiem119.
Kubicki mógł zatem skorzystać z okazji, by raz jeszcze przeprowadzić próbę adaptacji formy zewnętrznej
Panteonu rzymskiego dla potrzeb współczesności120. Projektowany teatr przypomina w nastroju pomysły
architektów francuskich epoki rewolucji. Kubicki cały wysiłek zużytkował na wydobycie bryły budynku,
której geometryczne kształty uwydatnił jeszcze surową fakturą. Trudno jednak wyobrazić sobie należycie
funkcjonujący teatr w budynku inspirowanym przez Panteon, dlatego też słuszna wydaje się uwaga
Zbigniewa Bobrowskiego o zaniechaniu dalszych stadiów opracowania projektu z powodu trudności
wkomponowania teatru w przyjętą z góry bryłę121.
Wszystkie przedstawione powyżej próby Kubickiego adaptacji wzorca Panteonu pozostały na papie-
rze. Podejmie je znacznie później Chrystian-Piotr Aigner przy komponowaniu kościołów Wniebowziętej
Bogarodzicy w Puławach i Sw. Aleksandra w Warszawie. Oba te kościoły mają jednakże zupełnie od-
mienny wyraz plastyczny, odznaczają się bowiem dużymi gładkimi powierzchniami zamiast „szorstkiego"
boniowania, tak znamiennego dla dzieł Kubickiego.
Na specjalne podkreślenie zasługuje fakt bardzo swobodnego traktowania przez Kubickiego rzym-
skiego wzorca. Nie miał bynajmniej zamiaru kopiować w zmniejszonych wymiarach antycznej świątyni,
interesowała go natomiast bryła tej budowli i możliwość efektownego opracowania jej powierzchni.
Koncepcja budowli oparta o wzorzec Panteonu dawała ogromne pole do eksperymentowania z po-
wierzchnią, z ustosunkowaniem rozmiarów portyku do rotundy, wreszcie z formą kopuły. Dowodem,
że Kubicki nie traktował wzorca Panteonu jako niewzruszalnego kanonu, jest fakt, że nie powtórzył ani
razu tak charakterystycznego drugiego frontonu występującego na attyce przedsionka. Podnietą i za-
razem materiałem do studiów nad Panteonem mogły być sugestywne ryciny G.B. Piranesiego, który
116 J. Obarski, op. cit., s. 332; Z. Batowski, op. cit., tabl. I.
117 T.S.Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner 1756—1841, Warszawa 1965, s. 165—166 (omawiany projekt kościoła
Ujazdowskiego datowany jest błędnie na s. 166 na rok 1782).
118 Gab. Ryc. BUW, Zb. Król., P. 186, nr 143 (plansza z widokiem kolegiaty od strony Wisły); pozostałe rysunki do-
tyczące tego projektu: P. 186, nr 139—142.
119 Gab. Ryc. BUW, Zb. Król., P. 186, nr 189 (plansza z widokiem teatru od frontu zatytułowana jest Façade d'un Théâtre
i sygnowana „Kubicki fecit").
120 Projekt Kubickiego, ze względu na rozmiary zamierzonego budynku, należy uznać za projekt teatru publicznego;
z teatrem okrągłym, który Stanisław August zamierzał wybudować nad stawem północnym w Łazienkach, łączy go tylko
podobieństwo formy. Opinię powyższą podzielają Z. Bobrowski, op. cit., s. 121 oraz В. Król, Budynek Teatru Narodowego
{1779—1833), „Pamiętnik Teatralny", R. 7, 1958, z. 1 (25), s. 69 i 80.
121 Z. Bobrowski, op. cit., s. 121.