DOI Heft:
I: Problemy polskiego baroku
DOI Artikel:Miłobędzki, Adam: Z prac nad syntezą architektury polskiej XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14267#0076
Z PRAC NAD SYNTEZĄ ARCHITEKTURY POLSKIEJ XVII WIEKU
67
unicus ... Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego (1617—1687), wydana w r. 1678 w Poznaniu. Autor — dy-
gnitarz i działacz jezuicki, a zarazem teolog, matematyk, literat, pedagog, teoretyk sztuki, architekt, scenograf,
a również artysta-sztukator — dążył do nadania Kałlitektonice bardziej naukowego charakteru. Zapewne
z tego też m. in. powodu wydał ją po łacinie. Książka ta kontynuowała w zasadzie typ klasycznego traktatu
włoskiego, z tym że starała się dostosować go do potrzeb wieku, jak i do specyficznego, dość zawężonego prze-
znaczenia. Pisana w zasadzie dla projektantów i inwestorów, miała służyć także jako podręcznik w wyższym
szkolnictwie jezuickim. Konkretnie — w Studium Matematycznym jezuickiej Akademii w Poznaniu, gdzie
za czasów Wąsowskiego architekturę włączono w program wykładów z matematyki.
Wąsowski był człowiekiem o głębszych zainteresowaniach artystycznych, które ugruntował w latach 1649 —
1655, odbywając jako preceptor młodych Grudzińskich podróże po katolickich krajach Europy. Był to pierwszy
znany artystyczny grand tour Polaka. Z podróży tej zachował się diariusz Wąsowskiego, bogaty w opinie o oglą-
danych dziełach architektury, jak i w ich rysunkowe notaty. Diariusz ujawnia wrażliwość autora na nowe osią-
gnięcia architektury europejskiej, m. in. na dzieła Berniniego i Borrominiego, ale jednocześnie wiele miejsca
poświęca obiektom, które obecnie uważa się za twórczość niemal lokalną, znajdującą się na marginesie głów-
nych nurtów rozwojowych sztuki europejskiej. Wśród tych ostatnich obiektów wiele było budowli jezuickich,
co wynikało z przynależności Wąsowskiego do Societatis Iesu oraz z jego obowiązkowych niejako zainteresowań
ideowo-dydaktycznym programem sztuki tego zakonu. W porównaniu z zawartością Kallitektoniki diariusz
cechuje większa bezpośredniość wrażeń i poglądy nie skrępowane teoretycznymi rygorami. W wyborze inte-
resujących Wąsowskiego obiektów nie odgrywało też roli kryterium ich stylowej aktualizacji, podczas gdy
traktat, zwłaszcza w elementach teoretycznych, jest już wyraźnie zorientowany na barok. Te różnice między
diariuszem a traktatem można tłumaczyć zarówno czasowym dystansem ćwierćwiecza, które oddziela ich
powstanie, jak i dość powszechną niezgodnością między osobistym podejściem artysty do twórczości a jego
deklaracjami teoretycznymi.
Najbardziej charakterystyczne cechy traktatu Wąsowskiego są typowe dla barokowej teorii sztuki. Jest
to w pierwszym rzędzie uznanie architektury za naukę, a architektów za swoistego rodzaju intelektualistów
i w konsekwencji wyłączenie rzemieślników budowlanych i artystycznych spośród odbiorców traktatu; wyni-
kało stąd m. in. nieuwzględnianie na jego kartach problemów czysto technicznych. Inną typową właściwością
traktatu było położenie nacisku nie tylko na sztywne ,,naukowe" reguły, ale i na doświadczenie oka ludzkiego,
umożliwiające w konkretnych sytuacjach odstępstwa od reguł. Wiązało się to z kolei z innym, typowym dla
epoki zjawiskiem, jakim był wzrost znaczenia czynnika czysto estetycznego — wagi bezpośredniego wizu-
alnego, czysto wrażeniowego odbioru. Charakterystyczne było też połączenie koncepcji witruwiańskich z pro-
pagowanym przez jezuitów łączeniem architektury z chrześcijaństwem i szukaniem jej genezy w Starym
Testamencie.
Kallitektonika jest przy tym dziełem dość eklektycznym i zawarte w niej myśli nie są na ogół oryginalne.
Sam autor zresztą stale powoływał się na swych poprzedników, tych zwłaszcza, którzy w XVII w. skierowali
włoski nurt teorii architektury na nowe tory. Najczęściej sięgał do autorytetu Vincenzo Scamozziego, podobnie
jak autor Krótkiej nauki budowniczej.
Traktat Wąsowskiego składa się z dwóch odmiennych tematycznie części, obu dość obficie ilustrowanych.
Pięć początkowych rozdziałów to typowy Sàulenbuch — wzornik porządków i zasadniczych form archi-
tektonicznych, dopiero rozdział szósty jest właściwym podręcznikiem projektowania. Część pierwsza nie od-
biega specjalnie od podobnego rodzaju wydawnictw drugiej połowy XVII w., na które rzutują wspomniane
już teoretyczne aspiracje epoki. Typowym ich odbiciem w zakresie reguł porządków architektonicznych jest
zwycięstwo estetyzującego formalizmu Vignoli i Palladia, co znajduje m. in. wyraz w zwiększeniu znaczenia
artystycznego kolumn na niekorzyść treściowego. U Wąsowskiego nie można już w ogóle zauważyć śladów
renesansowej i manierystycznej charakterologii porządków, stały się one natomiast głównym nosicielem piękna
w architekturze i kryterium oceny ich wartości. Inną swoistą cechą owych wzorników porządkowych, wystę-
pującą również u Wąsowskiego, jest ich eklektyzm, wynikający zresztą nie tylko z estetycznych, ale i z empi-
ryczno-poznawczych tendencji epoki: tablice z zestawami porównawczymi podawały architektom do wyboru
proporcje porządków według różnych teoretyków.
W części drugiej traktatu, którą tworzy rozdział ostatni, kreację dzieła architektury Wąsowski widzi mniej
więcej tak, jak autor Krótkiej nauki budowniczej: w postaci parofazowego procesu, zapoczątkowanego w ,,ima-
ginacji" architekta i zakończonego ostatecznie rękami rzemieślnika, czyli zgodnie z przekazaną za pośred-
nictwem Scamozziego doktryną artystyczną manieryzmu. W rozdziale tym daje także Wąsowski przegląd
67
unicus ... Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego (1617—1687), wydana w r. 1678 w Poznaniu. Autor — dy-
gnitarz i działacz jezuicki, a zarazem teolog, matematyk, literat, pedagog, teoretyk sztuki, architekt, scenograf,
a również artysta-sztukator — dążył do nadania Kałlitektonice bardziej naukowego charakteru. Zapewne
z tego też m. in. powodu wydał ją po łacinie. Książka ta kontynuowała w zasadzie typ klasycznego traktatu
włoskiego, z tym że starała się dostosować go do potrzeb wieku, jak i do specyficznego, dość zawężonego prze-
znaczenia. Pisana w zasadzie dla projektantów i inwestorów, miała służyć także jako podręcznik w wyższym
szkolnictwie jezuickim. Konkretnie — w Studium Matematycznym jezuickiej Akademii w Poznaniu, gdzie
za czasów Wąsowskiego architekturę włączono w program wykładów z matematyki.
Wąsowski był człowiekiem o głębszych zainteresowaniach artystycznych, które ugruntował w latach 1649 —
1655, odbywając jako preceptor młodych Grudzińskich podróże po katolickich krajach Europy. Był to pierwszy
znany artystyczny grand tour Polaka. Z podróży tej zachował się diariusz Wąsowskiego, bogaty w opinie o oglą-
danych dziełach architektury, jak i w ich rysunkowe notaty. Diariusz ujawnia wrażliwość autora na nowe osią-
gnięcia architektury europejskiej, m. in. na dzieła Berniniego i Borrominiego, ale jednocześnie wiele miejsca
poświęca obiektom, które obecnie uważa się za twórczość niemal lokalną, znajdującą się na marginesie głów-
nych nurtów rozwojowych sztuki europejskiej. Wśród tych ostatnich obiektów wiele było budowli jezuickich,
co wynikało z przynależności Wąsowskiego do Societatis Iesu oraz z jego obowiązkowych niejako zainteresowań
ideowo-dydaktycznym programem sztuki tego zakonu. W porównaniu z zawartością Kallitektoniki diariusz
cechuje większa bezpośredniość wrażeń i poglądy nie skrępowane teoretycznymi rygorami. W wyborze inte-
resujących Wąsowskiego obiektów nie odgrywało też roli kryterium ich stylowej aktualizacji, podczas gdy
traktat, zwłaszcza w elementach teoretycznych, jest już wyraźnie zorientowany na barok. Te różnice między
diariuszem a traktatem można tłumaczyć zarówno czasowym dystansem ćwierćwiecza, które oddziela ich
powstanie, jak i dość powszechną niezgodnością między osobistym podejściem artysty do twórczości a jego
deklaracjami teoretycznymi.
Najbardziej charakterystyczne cechy traktatu Wąsowskiego są typowe dla barokowej teorii sztuki. Jest
to w pierwszym rzędzie uznanie architektury za naukę, a architektów za swoistego rodzaju intelektualistów
i w konsekwencji wyłączenie rzemieślników budowlanych i artystycznych spośród odbiorców traktatu; wyni-
kało stąd m. in. nieuwzględnianie na jego kartach problemów czysto technicznych. Inną typową właściwością
traktatu było położenie nacisku nie tylko na sztywne ,,naukowe" reguły, ale i na doświadczenie oka ludzkiego,
umożliwiające w konkretnych sytuacjach odstępstwa od reguł. Wiązało się to z kolei z innym, typowym dla
epoki zjawiskiem, jakim był wzrost znaczenia czynnika czysto estetycznego — wagi bezpośredniego wizu-
alnego, czysto wrażeniowego odbioru. Charakterystyczne było też połączenie koncepcji witruwiańskich z pro-
pagowanym przez jezuitów łączeniem architektury z chrześcijaństwem i szukaniem jej genezy w Starym
Testamencie.
Kallitektonika jest przy tym dziełem dość eklektycznym i zawarte w niej myśli nie są na ogół oryginalne.
Sam autor zresztą stale powoływał się na swych poprzedników, tych zwłaszcza, którzy w XVII w. skierowali
włoski nurt teorii architektury na nowe tory. Najczęściej sięgał do autorytetu Vincenzo Scamozziego, podobnie
jak autor Krótkiej nauki budowniczej.
Traktat Wąsowskiego składa się z dwóch odmiennych tematycznie części, obu dość obficie ilustrowanych.
Pięć początkowych rozdziałów to typowy Sàulenbuch — wzornik porządków i zasadniczych form archi-
tektonicznych, dopiero rozdział szósty jest właściwym podręcznikiem projektowania. Część pierwsza nie od-
biega specjalnie od podobnego rodzaju wydawnictw drugiej połowy XVII w., na które rzutują wspomniane
już teoretyczne aspiracje epoki. Typowym ich odbiciem w zakresie reguł porządków architektonicznych jest
zwycięstwo estetyzującego formalizmu Vignoli i Palladia, co znajduje m. in. wyraz w zwiększeniu znaczenia
artystycznego kolumn na niekorzyść treściowego. U Wąsowskiego nie można już w ogóle zauważyć śladów
renesansowej i manierystycznej charakterologii porządków, stały się one natomiast głównym nosicielem piękna
w architekturze i kryterium oceny ich wartości. Inną swoistą cechą owych wzorników porządkowych, wystę-
pującą również u Wąsowskiego, jest ich eklektyzm, wynikający zresztą nie tylko z estetycznych, ale i z empi-
ryczno-poznawczych tendencji epoki: tablice z zestawami porównawczymi podawały architektom do wyboru
proporcje porządków według różnych teoretyków.
W części drugiej traktatu, którą tworzy rozdział ostatni, kreację dzieła architektury Wąsowski widzi mniej
więcej tak, jak autor Krótkiej nauki budowniczej: w postaci parofazowego procesu, zapoczątkowanego w ,,ima-
ginacji" architekta i zakończonego ostatecznie rękami rzemieślnika, czyli zgodnie z przekazaną za pośred-
nictwem Scamozziego doktryną artystyczną manieryzmu. W rozdziale tym daje także Wąsowski przegląd