DOI Artikel:
Miziołek, Jerzy: Ascensio, Apotheosis czy Resurrectio?: Rozważania o Currus Solis w mauzoleum Juliuszy pod bazyliką watykańską
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0039
ASCENSIO, APOTHEOSIS CZY RESURRECTIO?
35
obietnica [...] dopóty dzień zostaje przedłużony, oddala się zachód, słońce nigdy nie zachodzi lecz
nieustannie wschodzi, a tymczasem Słońce sprawiedliwości wlewa światłość prawdy w serca
wierzących"88.
O Zmartwychwstaniu Chrystusa, którego figurą jest wjeżdżający na niebo Helios, mówią też pisma
Firmikusa Maternusa i Zenona z Werony89. Ich traktaty powstały jednak około połowy IV w. i nie mogły
służyć jako źródło literackie omawianych mozaik.
Watykański Sol jest nie tylko „Słońcem wschodniego nieba", lecz jednocześnie Słońcem niezwyciężo-
nym. Na początku IV w., kiedy to, jak sądzimy, powstały mozaiki w grobowcu Juliuszy, anonimowy
pisarz łaciński napisał niezwykle istotne dla naszych rozważań słowa, na które badacze mauzoleum M nie
zwrócili dotąd uwagi: „Sed et Invicti Natalem apellant. Quis utique tam invictus nisi Dominus
noster qui mortem subactam devicit? Vel quod dicant Solis esse Natalem: ipse est Sol justitiae, de
quo Malachias propheta dixit: «orietur vobis timentibus nomen ipsus Sol justitiae et sanitas in pennis
ejus»"90. Tekst ten odnosi się wprawdzie do Bożego Narodzenia, ale jednocześnie mówi o Chrystusie jako
Słońcu niezwyciężonym, który pokonał śmierć.
W świetle zestawionych tekstów można, jak się wydaje, sądzić, że scena na sklepieniu mauzoleum
Juliuszy symbolizuje Zmartwychwstanie.
Odczytanie sensu mozaiki na sklepieniu mauzoleum M jako Resurrectio sugeruje też fakt, że wyo-
brażone w niej Słońce widnieje w ośmioboku91. Symbolika liczby osiem była już od II w. przedmiotem
szczegółowych rozważań wielu pisarzy chrześcijańskich. Ogdoadzie miał poświęcić jedno ze swych dzieł
Ireneusz z Lyonu, o czym zaświadcza Euzebiusz z Cezarei w swej Historii Kościoła (V, 20, l)92. O ducho-
wej Ósemce, która jest Zmartwychwstaniem (Chrystus Zmartwychwstał ósmego dnia, w dzień Słońca, tj.
po siódmym dniu według żydowskiego kalendarza, w którym wypada szabat), pisali między II a począt-
kiem IV w. m. in. Justyn Męczennik, Klemens Aleksandryjski, Hipolit Rzymski, Orygenes, Metody
z Olimpu i Euzebiusz z Cezarei93.
Pochowani naprzeciw wschodniej ściany grobowca Juliuszy wyznawcy Zmartwychwstałego Chrys-
tusa-Słońca wschodzącego mają doznać podobnego wschodu — wzejścia do nowego życia. Na początku
II w. jeden z Ojców apostolskich, Ignacy z Antiochii, przed swą męczeńską śmiercią w Rzymie około
115 г., napisał m. in. dwa listy do gmin chrześcijańskich w Rzymie i Magnezji, w których śmierć nazwał
wzejściem do nowego życia. W liście do Rzymian (2, 2) takie m. in. odnaleźć można słowa: „[...] śpie-
wajcie w Chrystusie Jezusie Ojcu na chwałę, że Bóg biskupa Syrii raczył wyszukać i wezwać go ze
Wschodu na Zachód. Piękna to rzecz zejść z tego świata do Boga, by znów powstać ku Niemu"94.
W niecałe dwa wieki później wspomniany już Metody z Olimpu włożył w usta Tekli, jednej z uczestniczek
Uczty dziesięciu dziewic (ks. X), następujące słowa: „Z wyżyn niebiańskich dziewice dotarł głos, który
budzi umarłych — «Wraz wszystkie idźcie na Wschód, naprzeciw Oblubieńcowi f...]»"9S.
88 Orygenes, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, s. 67; Origène, Homélies sur Josue, s. 286.
89 Zob. Dôlger, Das Sonnengleicfinis..., s. 51 — 56; Rahner, op.cit., s. 120, 121. Zob. też: Perler, op.cit., s. 14, 15 i 20, 21.
90 Cytat według Botte, op.cit., s. 105. Zob. też: A. Wilmart, La collection de 38 homélies latines de St. Jean Chrisostome,
„Journal of Theological Studies", 19: 1918, s. 305 — 327 — tu homilia ta datowana jest na koniec III w., według Rahnera {op.cit.,
s. 147, 148) powstała ona na początku IV w.; Patrologia Latina, supl., 1, szp. 567.
91 Na temat symboliki liczby osiem patrz m. in.: P. A. Underwood, The Fountain of Life in Manuscripts of the Gospels,
„Dumbarton Oaks Papers", 5: 1950, s. 80—90; J. Danielou, Bible et Liturgie, Paris 1951, s. 355 п.; R. Staats, Ogdoas ais ein
Symbol jur die Auferstehung, „Vigiliae Christianae", 26: 1972, s. 29 — 52. Zob. też V. F. Hopper, Médiéval Number Symbolism. Its
Sources, Meaning and Influence on Thought and Expression, New York, 1937, s. 77 п., 85 п. H. Meyer, Die Zahlenallegorese im
Mittelalter. Metodę und Gebrauch, Miinchen 1975, s. 139. Na ten aspekt przedstawienia na sklepieniu mauzoleum M zwrócił uwagę
Perler, op.cit., s. 36, powołując się na teksty św. Ambrożego — późniejsze niż mozaiki. Zagadnienie to zostało zupełnie pominięte
przez Murray.
92 Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, przekład A. Lisiecki, Poznań 1924, s. 234.
93 Najwcześniejsze teksty dotyczące symboliki Ogdoady zestawia i omawia A. Quacquarelli, L'ogdoade patristica e suoi
riflessi nella liturgia e nei monumenti, „Rivista di Archeologia Cristiana", XLIX: 1973, s. 212 nn. — tu też reprodukowane są
przedstawienia Dobrego Pasterza w ośmioboku (il. 15 i 21) i podjęta jest też ogólna próba interpretacji (s. 258 п.). Najwcześniejsze,
pochodzące z III i IV w. wyobrażenia Orfeusza w ośmioboku w sztuce katakumbowej zestawia i omawia H. Stern, Orphée dans
l'art paléochrétien, „Cahiers archéologiques", 23: 1974, il. 1, 4, 5 do tekstu na s. 1—4.
94 Św. Ignacy, Listy, [w:] Pisma Ojców Apostolskich (przekład A. Lisiecki, Pisma Ojców Kościoła, t. I), Poznań 1924, s. 227;
Ignace d'Antioche, Lettres, Sources chrétiennes, 10, Paris 1958, s. 126 n. Odnośnie do interpretacji tego tekstu patrz: Dôlger,
Sol Salutis..., s. 146. Zob. też niezwykle interesujący tekst Orygenesa {Homilie o Ks. Sędziów, I, 1): „Jeśli bowiem znamy
«prawdziwą światłość, która oświeca każdego człowieka przychodzącego na ten świat» i poddajemy jej nasze dusze, aby je
oświecała, albo jeśli wschodzi dla nas Słońce sprawiedliwości i oświeca świat naszej duszy to i my posiadamy dni Jezusa «Chrystusa,
dni zbawienia [...]». Posłuchaj zresztą co mówi prorok: «Dla tych, którzy się lękają mojego imienia, wzejdzie Słońce sprawiedliwo-
ści», niewątpliwie po to, aby stworzyć im dni sprawiedliwości, dni Jezusa [...]" {Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, s. 140).
95 Metody z Olimpu, Uczta, s. 102; Méthode d'Olympe, Le banquet, s. 310.
35
obietnica [...] dopóty dzień zostaje przedłużony, oddala się zachód, słońce nigdy nie zachodzi lecz
nieustannie wschodzi, a tymczasem Słońce sprawiedliwości wlewa światłość prawdy w serca
wierzących"88.
O Zmartwychwstaniu Chrystusa, którego figurą jest wjeżdżający na niebo Helios, mówią też pisma
Firmikusa Maternusa i Zenona z Werony89. Ich traktaty powstały jednak około połowy IV w. i nie mogły
służyć jako źródło literackie omawianych mozaik.
Watykański Sol jest nie tylko „Słońcem wschodniego nieba", lecz jednocześnie Słońcem niezwyciężo-
nym. Na początku IV w., kiedy to, jak sądzimy, powstały mozaiki w grobowcu Juliuszy, anonimowy
pisarz łaciński napisał niezwykle istotne dla naszych rozważań słowa, na które badacze mauzoleum M nie
zwrócili dotąd uwagi: „Sed et Invicti Natalem apellant. Quis utique tam invictus nisi Dominus
noster qui mortem subactam devicit? Vel quod dicant Solis esse Natalem: ipse est Sol justitiae, de
quo Malachias propheta dixit: «orietur vobis timentibus nomen ipsus Sol justitiae et sanitas in pennis
ejus»"90. Tekst ten odnosi się wprawdzie do Bożego Narodzenia, ale jednocześnie mówi o Chrystusie jako
Słońcu niezwyciężonym, który pokonał śmierć.
W świetle zestawionych tekstów można, jak się wydaje, sądzić, że scena na sklepieniu mauzoleum
Juliuszy symbolizuje Zmartwychwstanie.
Odczytanie sensu mozaiki na sklepieniu mauzoleum M jako Resurrectio sugeruje też fakt, że wyo-
brażone w niej Słońce widnieje w ośmioboku91. Symbolika liczby osiem była już od II w. przedmiotem
szczegółowych rozważań wielu pisarzy chrześcijańskich. Ogdoadzie miał poświęcić jedno ze swych dzieł
Ireneusz z Lyonu, o czym zaświadcza Euzebiusz z Cezarei w swej Historii Kościoła (V, 20, l)92. O ducho-
wej Ósemce, która jest Zmartwychwstaniem (Chrystus Zmartwychwstał ósmego dnia, w dzień Słońca, tj.
po siódmym dniu według żydowskiego kalendarza, w którym wypada szabat), pisali między II a począt-
kiem IV w. m. in. Justyn Męczennik, Klemens Aleksandryjski, Hipolit Rzymski, Orygenes, Metody
z Olimpu i Euzebiusz z Cezarei93.
Pochowani naprzeciw wschodniej ściany grobowca Juliuszy wyznawcy Zmartwychwstałego Chrys-
tusa-Słońca wschodzącego mają doznać podobnego wschodu — wzejścia do nowego życia. Na początku
II w. jeden z Ojców apostolskich, Ignacy z Antiochii, przed swą męczeńską śmiercią w Rzymie około
115 г., napisał m. in. dwa listy do gmin chrześcijańskich w Rzymie i Magnezji, w których śmierć nazwał
wzejściem do nowego życia. W liście do Rzymian (2, 2) takie m. in. odnaleźć można słowa: „[...] śpie-
wajcie w Chrystusie Jezusie Ojcu na chwałę, że Bóg biskupa Syrii raczył wyszukać i wezwać go ze
Wschodu na Zachód. Piękna to rzecz zejść z tego świata do Boga, by znów powstać ku Niemu"94.
W niecałe dwa wieki później wspomniany już Metody z Olimpu włożył w usta Tekli, jednej z uczestniczek
Uczty dziesięciu dziewic (ks. X), następujące słowa: „Z wyżyn niebiańskich dziewice dotarł głos, który
budzi umarłych — «Wraz wszystkie idźcie na Wschód, naprzeciw Oblubieńcowi f...]»"9S.
88 Orygenes, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, s. 67; Origène, Homélies sur Josue, s. 286.
89 Zob. Dôlger, Das Sonnengleicfinis..., s. 51 — 56; Rahner, op.cit., s. 120, 121. Zob. też: Perler, op.cit., s. 14, 15 i 20, 21.
90 Cytat według Botte, op.cit., s. 105. Zob. też: A. Wilmart, La collection de 38 homélies latines de St. Jean Chrisostome,
„Journal of Theological Studies", 19: 1918, s. 305 — 327 — tu homilia ta datowana jest na koniec III w., według Rahnera {op.cit.,
s. 147, 148) powstała ona na początku IV w.; Patrologia Latina, supl., 1, szp. 567.
91 Na temat symboliki liczby osiem patrz m. in.: P. A. Underwood, The Fountain of Life in Manuscripts of the Gospels,
„Dumbarton Oaks Papers", 5: 1950, s. 80—90; J. Danielou, Bible et Liturgie, Paris 1951, s. 355 п.; R. Staats, Ogdoas ais ein
Symbol jur die Auferstehung, „Vigiliae Christianae", 26: 1972, s. 29 — 52. Zob. też V. F. Hopper, Médiéval Number Symbolism. Its
Sources, Meaning and Influence on Thought and Expression, New York, 1937, s. 77 п., 85 п. H. Meyer, Die Zahlenallegorese im
Mittelalter. Metodę und Gebrauch, Miinchen 1975, s. 139. Na ten aspekt przedstawienia na sklepieniu mauzoleum M zwrócił uwagę
Perler, op.cit., s. 36, powołując się na teksty św. Ambrożego — późniejsze niż mozaiki. Zagadnienie to zostało zupełnie pominięte
przez Murray.
92 Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, przekład A. Lisiecki, Poznań 1924, s. 234.
93 Najwcześniejsze teksty dotyczące symboliki Ogdoady zestawia i omawia A. Quacquarelli, L'ogdoade patristica e suoi
riflessi nella liturgia e nei monumenti, „Rivista di Archeologia Cristiana", XLIX: 1973, s. 212 nn. — tu też reprodukowane są
przedstawienia Dobrego Pasterza w ośmioboku (il. 15 i 21) i podjęta jest też ogólna próba interpretacji (s. 258 п.). Najwcześniejsze,
pochodzące z III i IV w. wyobrażenia Orfeusza w ośmioboku w sztuce katakumbowej zestawia i omawia H. Stern, Orphée dans
l'art paléochrétien, „Cahiers archéologiques", 23: 1974, il. 1, 4, 5 do tekstu na s. 1—4.
94 Św. Ignacy, Listy, [w:] Pisma Ojców Apostolskich (przekład A. Lisiecki, Pisma Ojców Kościoła, t. I), Poznań 1924, s. 227;
Ignace d'Antioche, Lettres, Sources chrétiennes, 10, Paris 1958, s. 126 n. Odnośnie do interpretacji tego tekstu patrz: Dôlger,
Sol Salutis..., s. 146. Zob. też niezwykle interesujący tekst Orygenesa {Homilie o Ks. Sędziów, I, 1): „Jeśli bowiem znamy
«prawdziwą światłość, która oświeca każdego człowieka przychodzącego na ten świat» i poddajemy jej nasze dusze, aby je
oświecała, albo jeśli wschodzi dla nas Słońce sprawiedliwości i oświeca świat naszej duszy to i my posiadamy dni Jezusa «Chrystusa,
dni zbawienia [...]». Posłuchaj zresztą co mówi prorok: «Dla tych, którzy się lękają mojego imienia, wzejdzie Słońce sprawiedliwo-
ści», niewątpliwie po to, aby stworzyć im dni sprawiedliwości, dni Jezusa [...]" {Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, s. 140).
95 Metody z Olimpu, Uczta, s. 102; Méthode d'Olympe, Le banquet, s. 310.