DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Turris Sapientiae
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0090
86
KATARZYNA MURAWSKA
Bernard zachęca też wiernych do szukania w sobie samych boskiej mądrości i budowania dla niej
mieszkania, wzorem Marii — domu opartego na siedmiu kolumnach wiary i dobrych obyczajów.
I my także, jeśli chcemy stać się mieszkaniem tej samej mądrości, trzeba byśmy wznieśli jej siedem kolumn, to znaczy przygotowali
się do niej przez wiarę i cnotę61.
Przykłady utożsamiania Marii z Divina Sapientia przynosi również ikonografia XII i XIII wieku. Na
retabulum w Soest (ok. 1180) towarzyszy jej siedem darów Ducha Świętego, a w jej nimbie na bocznej
okładzinie skrzyni ołtarzowej z Lluęa w Muzeum Biskupim w Vich widnieje napis „Sapientia"62.
Gdy połączenie z boską mądrością zawdzięczała Maria temu, że ucieleśniała cnoty kardynalne
i teologiczne, a także siedem darów Ducha Świętego, to do zamku porównywana była dla swej Czystości,
Dziewiczości i Pokory. Tematowi temu Roberta D. Cornélius poświęciła rozdział w swej książce trak-
tującej o średniowiecznych alegoriach architektonicznych63. Źródłem porównania Marii do zamku, do
którego schronił się Chrystus, jest fragment Ewangelii św. Łukasza (10, 38): „[...] intravit Jesus in
quoddam castellum".
Najwcześniejsze przykłady utożsamiania Marii z zamkiem pochodzą z IX w., ale rozwinięte formy tej
alegorii pojawiają się dopiero w tekstach XII-wiecznych, w których zamek — analogicznie do jego
historycznej ewolucji architektonicznej — zyskuje bardziej złożoną postać i składa się z wieży otoczonej
murami obronnymi.
Jak pisze Anzelm z Canterbury:
Zamkiem bowiem zwie się jakakolwiek wieża i mur ją otaczający. Tych dwoje chroni się nawzajem w ten sposób, że przed wrogami
dostępu do zamku broni mur, a zamek do murów. Do takiego zamku porównywana jest nader słusznie Maria Panna, którą
dziewictwo umysłu i ciała jakby murem tak z każdej strony obwarowało, że nikt kierowany żądzą nigdy do niej nie przystąpi,
a zmysły jej nie ulegną żadnej pokusie64.
Gwarantem obronności zamku, jego niedostępności dla wroga jest więc cnota Czystości, dziewiczość
duchowa i cielesna Marii — symbolizowane przez mury obronne. Wznosząca się w środku wieża oznacza
natomiast Pokorę, nieodzowną dla zwycięstwa nad Pychą, która ciągle zagraża dziewiczości.
I ponieważ dziewictwo, skoro nie może tego uczynić żądza, jest zwykle atakowane przez pychę, w tej samej Dziewicy znajduje się
wieża Pokory, która od muru dziewictwa odpędza wszelką Pychę65.
Podobne porównania przynoszą teksty Godfryda, opata Admontu i Honoriusza z Autun, dla
którego również wznosząca się pośrodku murów wysoka wieża obronna jest symbolem Pokory Marii,
a zewnętrzne obwarowania — jej Czystości, ochraniającej pozostałe cnoty znajdujące się w ich obrębie66.
Aelred z Rievaulx zaleca zaś braciom, na wzór zamku Marii, wznoszenie w ich własnych duszach
castellum spiritualium dla przyjęcia Boga. Jego trzy główne elementy to, tym razem, fosa Pokory, mur
Czystości i wieża Miłości, która powinna być wyższa od innych części budowli tak, jak cnota Caritas
przewyższa wszystkie inne67.
W większości jednak średniowiecznych alegorii zamku, którego poszczególne fragmenty symbolizo-
wały cnoty Marii, powtarzał się schemat wiążący z murem obronnym jej Niewinność, a z wieżą jej Pokorę.
Owa turris humilitatis oznacza zawsze duchowe wywyższenie68. Pokora w średniowiecznym porządku
61 Ibid., szp. 676: „Nos quoque si ejusdem Sapientiae fieri domus volumus, necesse est ut eisdem septem columnis exstruamur
id est ut fide et moribus ei praeparemur".
62 E. Junyent, Catalogue Romane, Paris 1961, II, s. 217, il. 5.
63 Cornélius, op. cit., s. 37 — 48.
64 Anselmus, Cantuariensis Archiepiscopus, [w:] Homiliae et exhortationes, IX, PL, 158, szp. 645: „Castellum enim dicitur
quaelibet turris, et murus in circuitu ejus. Quae duo ses invicem defendunt, ita ut hostes per murum ab arce, et a muro per arcem
arceantur. Hujusmodi castello non incongruo Virgo Maria assimilatur, quam virginitas mentis et corporis, quasi murus, ita undique
vallavit et nullus unquam libidini ad eam esset accessurus, nec sensus ejus aliqua corrumperentur illecebra".
65 Ibid.: „Et quia virginitatem, cum libido non possit, solet impugnare superbia, est in eadem virgine turris humilitatis, quae
a muro virginitatis omnem repellit superbiam".
66 HonoriusAugustodunensis, De Assumptione Sanctae Mariae, [w:] Spéculum Ecclesiae, PL, 172, szp. 991: „«Intravit
Jesus in quoddam castellum» [Luc. 10, 38]. In castello est turris alta in qua contra hostes sunt propugnacula, murus vero exterius qui
est tutela civibus interius. Hoc castellum fuit illud Spiritus sancti sacellum, scilicet gloriosa Dei Genitrix virgo Maria, quia jugi
angelorum custodia fuit undique munita; in qua turris alta erat, videlicet humilitas pertingens ad coeli culmina; unde dicitur:
«Respexit Dominus humilitatem ancillae suae» [Luc. 1]. Murus vero exterius ejus castitas fuit quae caeteris virtutibus interius
munimen preabuit. Hoc castellum Dominus intravit quando in utero Virginis humanam naturam sibi copulavit". Inne teksty
przyrównujące Marię do Zamku bądź Wieży Pokory cytuje A. Salzer, Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen
Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters. Mit Berucksichtigung der patristichen Literatur, Eine literar-historische
Studie, Linz 1893, s. 284-291.
67 Aelredus, In Assumptione Beatae Mariae, Sermones de tempore et de sanctis, XVII, PL, 195, szp. 303 — 305.
68 Tak jak wiodąca do nieba drabina, której szczeble oznaczają kolejne stopnie Pokory — Sanctus Benedictus, De
Humilitate, szp. 371.
KATARZYNA MURAWSKA
Bernard zachęca też wiernych do szukania w sobie samych boskiej mądrości i budowania dla niej
mieszkania, wzorem Marii — domu opartego na siedmiu kolumnach wiary i dobrych obyczajów.
I my także, jeśli chcemy stać się mieszkaniem tej samej mądrości, trzeba byśmy wznieśli jej siedem kolumn, to znaczy przygotowali
się do niej przez wiarę i cnotę61.
Przykłady utożsamiania Marii z Divina Sapientia przynosi również ikonografia XII i XIII wieku. Na
retabulum w Soest (ok. 1180) towarzyszy jej siedem darów Ducha Świętego, a w jej nimbie na bocznej
okładzinie skrzyni ołtarzowej z Lluęa w Muzeum Biskupim w Vich widnieje napis „Sapientia"62.
Gdy połączenie z boską mądrością zawdzięczała Maria temu, że ucieleśniała cnoty kardynalne
i teologiczne, a także siedem darów Ducha Świętego, to do zamku porównywana była dla swej Czystości,
Dziewiczości i Pokory. Tematowi temu Roberta D. Cornélius poświęciła rozdział w swej książce trak-
tującej o średniowiecznych alegoriach architektonicznych63. Źródłem porównania Marii do zamku, do
którego schronił się Chrystus, jest fragment Ewangelii św. Łukasza (10, 38): „[...] intravit Jesus in
quoddam castellum".
Najwcześniejsze przykłady utożsamiania Marii z zamkiem pochodzą z IX w., ale rozwinięte formy tej
alegorii pojawiają się dopiero w tekstach XII-wiecznych, w których zamek — analogicznie do jego
historycznej ewolucji architektonicznej — zyskuje bardziej złożoną postać i składa się z wieży otoczonej
murami obronnymi.
Jak pisze Anzelm z Canterbury:
Zamkiem bowiem zwie się jakakolwiek wieża i mur ją otaczający. Tych dwoje chroni się nawzajem w ten sposób, że przed wrogami
dostępu do zamku broni mur, a zamek do murów. Do takiego zamku porównywana jest nader słusznie Maria Panna, którą
dziewictwo umysłu i ciała jakby murem tak z każdej strony obwarowało, że nikt kierowany żądzą nigdy do niej nie przystąpi,
a zmysły jej nie ulegną żadnej pokusie64.
Gwarantem obronności zamku, jego niedostępności dla wroga jest więc cnota Czystości, dziewiczość
duchowa i cielesna Marii — symbolizowane przez mury obronne. Wznosząca się w środku wieża oznacza
natomiast Pokorę, nieodzowną dla zwycięstwa nad Pychą, która ciągle zagraża dziewiczości.
I ponieważ dziewictwo, skoro nie może tego uczynić żądza, jest zwykle atakowane przez pychę, w tej samej Dziewicy znajduje się
wieża Pokory, która od muru dziewictwa odpędza wszelką Pychę65.
Podobne porównania przynoszą teksty Godfryda, opata Admontu i Honoriusza z Autun, dla
którego również wznosząca się pośrodku murów wysoka wieża obronna jest symbolem Pokory Marii,
a zewnętrzne obwarowania — jej Czystości, ochraniającej pozostałe cnoty znajdujące się w ich obrębie66.
Aelred z Rievaulx zaleca zaś braciom, na wzór zamku Marii, wznoszenie w ich własnych duszach
castellum spiritualium dla przyjęcia Boga. Jego trzy główne elementy to, tym razem, fosa Pokory, mur
Czystości i wieża Miłości, która powinna być wyższa od innych części budowli tak, jak cnota Caritas
przewyższa wszystkie inne67.
W większości jednak średniowiecznych alegorii zamku, którego poszczególne fragmenty symbolizo-
wały cnoty Marii, powtarzał się schemat wiążący z murem obronnym jej Niewinność, a z wieżą jej Pokorę.
Owa turris humilitatis oznacza zawsze duchowe wywyższenie68. Pokora w średniowiecznym porządku
61 Ibid., szp. 676: „Nos quoque si ejusdem Sapientiae fieri domus volumus, necesse est ut eisdem septem columnis exstruamur
id est ut fide et moribus ei praeparemur".
62 E. Junyent, Catalogue Romane, Paris 1961, II, s. 217, il. 5.
63 Cornélius, op. cit., s. 37 — 48.
64 Anselmus, Cantuariensis Archiepiscopus, [w:] Homiliae et exhortationes, IX, PL, 158, szp. 645: „Castellum enim dicitur
quaelibet turris, et murus in circuitu ejus. Quae duo ses invicem defendunt, ita ut hostes per murum ab arce, et a muro per arcem
arceantur. Hujusmodi castello non incongruo Virgo Maria assimilatur, quam virginitas mentis et corporis, quasi murus, ita undique
vallavit et nullus unquam libidini ad eam esset accessurus, nec sensus ejus aliqua corrumperentur illecebra".
65 Ibid.: „Et quia virginitatem, cum libido non possit, solet impugnare superbia, est in eadem virgine turris humilitatis, quae
a muro virginitatis omnem repellit superbiam".
66 HonoriusAugustodunensis, De Assumptione Sanctae Mariae, [w:] Spéculum Ecclesiae, PL, 172, szp. 991: „«Intravit
Jesus in quoddam castellum» [Luc. 10, 38]. In castello est turris alta in qua contra hostes sunt propugnacula, murus vero exterius qui
est tutela civibus interius. Hoc castellum fuit illud Spiritus sancti sacellum, scilicet gloriosa Dei Genitrix virgo Maria, quia jugi
angelorum custodia fuit undique munita; in qua turris alta erat, videlicet humilitas pertingens ad coeli culmina; unde dicitur:
«Respexit Dominus humilitatem ancillae suae» [Luc. 1]. Murus vero exterius ejus castitas fuit quae caeteris virtutibus interius
munimen preabuit. Hoc castellum Dominus intravit quando in utero Virginis humanam naturam sibi copulavit". Inne teksty
przyrównujące Marię do Zamku bądź Wieży Pokory cytuje A. Salzer, Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen
Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters. Mit Berucksichtigung der patristichen Literatur, Eine literar-historische
Studie, Linz 1893, s. 284-291.
67 Aelredus, In Assumptione Beatae Mariae, Sermones de tempore et de sanctis, XVII, PL, 195, szp. 303 — 305.
68 Tak jak wiodąca do nieba drabina, której szczeble oznaczają kolejne stopnie Pokory — Sanctus Benedictus, De
Humilitate, szp. 371.