DOI Artikel:
Szafrańska, Małgorzata: Kuszenie starożytności (Antyk w ogrodach renesansu)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0106
102
MAŁGORZATA SZAFRAŃSKA
Gargantui do wieży Montaigne'a postępował proces będący jednym z największych osiągnięć epoki
renesansu, jakim było nie odrodzenie, lecz adaptacja do nowoczesnych potrzeb umysłowych i emocjonal-
nych tego raju, który odzyskano między Arkadią Teokryta a Romą Cycerona.
KRÓLESTWO SŁOWA
Proces stapiania starożytności z zupełnie inną wyobraźnią estetyczną i przestrzenną zaważył na formie
renesansowego ogrodu. Ogród ten powstał bowiem nie tylko w wyniku autonomicznej ewolucji form, lecz
także jako świadoma rekonstrukcja ogrodu starożytnego. Renesansowy parter ornamentalny ujęty pod-
kową bindaży, ozdobiony rzeźbami, z grotą z boku — powstał we Włoszech w kręgu oddziaływania
L. B. Albertiego, F. di Giorgio Martiniego i autora Hypnerotomachii Poliphili, w kręgu architektów
i amatorów zajmujących się odsłanianiem, mierzeniem, rysowaniem szczątków antycznej architektury.
Gdyby ogród nie dostał się w sferę archeologicznych zainteresowań — parter rozwinąłby się zapewne sam
pod presją kształtującego się wówczas nowego sposobu widzenia przestrzeni. Jednak wiele elementów
wyposażenia oraz rzutujące na formę wątki treściowe zyskał przez sprzymierzenie się z rekonstrukcyjnymi
poszukiwaniami XV — XVI-wiecznych archeologów.
Trzeba jednak przyznać, że ówczesna znajomość starożytnych ogrodów była nad wyraz skromna.
Interesowano się założeniami ogrodowymi przy Domus Aurea Nerona i ogrodem Lukullusa na Monte
Pincio, odkrywano czasem pozostałości ogrodów przy ruinach pałaców i willi, zidentyfikowano ruiny
willi Cycerona we Frascati, a Cassiusa i Mecenasa w Tivoli — jednak i szeroko i planowo prowadzone
badania dotyczyły tylko zespołu architektoniczno-ogrodowego willi Hadriana w Tibur (il. 1). Do po-
znania tego ogrodu najbardziej przyczynił się Pirro Ligorio — w latach 60-tych XVI w. związany
z gubernatorem Tivoli (Tibur) kardynałem Ippolito d'Esté6.
Opisy ogrodów, jakie znaleziono w literaturze starożytnej nie wykraczały przeważnie poza ogól-
nikowe stwierdzenia wysokiego poziomu formalnej organizacji i przyjemności przebywania w tych
ogrodach. Tak pisali m.in. Cycero, Catullus, Horacy, Propercjusz, Tibullus. Dlatego też wiedza humanis-
tów o ogrodach świata, który tak bardzo — i w pełni — chcieli poznać musiała być często zdawkowa. Oto
co zdołał się dowiedzieć o rzymskich ogrodach Mecenasa Agostino Galio: „były one tak piękne i wdzięcz-
ne, że cesarz Oktawian August udawał się tam często odpocząć, znajdując tam więcej przyjemności
i zadowolenia niż gdzie indziej, a także więcej piękności i ładu (w kompozycji)"7. Trzeba przyznać, że nie
jest to szczegółowy obraz ogrodu. Znano ogrody legendarne i literackie. We wstępach do traktatów
występuje stale król Alkinoos, który „kazał założyć niezliczone ogrody i partery z drzewami owocowymi,
ziołami i kwiatami wszystkich rodzajów"8. Powtarzają się ogrody Hesperyd, Adonisa, Semiramidy
i króla Asyrii Cyrusa9.
Ideał posiadłości wiejskiej znajdowano u Horacego — w opisie konkretyzującym wokół pojęcia
praedium rusticum tematy urodzajności ziemi, zdrowia i spokoju właściwego Naturze:
O przezacny Kwinkcjuszu, czy ziemia w zasoby
dostatnia, czy bogata w owoce, w oliwki,
czy ma łąki, czy wino na wiązach się wije —
żebyś nie pytał, całą posiadłość opiszę.
Pasmo gór biegnie w poprzek, cienistym parowem
przecięte. Prawą stronę wschód słońca odsłania,
a zachód lewą, w lekkie opary spowitą.
Klimat łagodny. Dodaj derenie czerwone
na krzewach, szczodre tarnki i dwurodne dęby,
co trzodzie dają żołędź, a panu cień niosą:
rzekłbyś, Tarent zielony do domu się zbliżył.
Ponadto źródło, mienić się godne potokiem,
zdrój wody zimnej, czystszej niźli Hebrus w Tracji,
nader skutecznej na ból żołądka i głowy.
Chciej wierzyć, to ustronie miłe, ten zakątek
nawet we wrześniu sprzyja zachowaniu zdrowia10.
6 P. L i g o r i o, Trattate delio antichitè di Tivoli et delia Villa Hadriana, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vatic. Lat. 5294,
11; por. też G. Mancini, Hadrian's Villa and Villa d'Esté, Roma 1950.
7 A. Galio, Le Vinti giornate deli' Agricoltura, et de Piaceri de la Villa, Venetia 1558, s. 129.
8 L.c.
9 Ch. Estienne, De Re hortensi libellus, Lutetiae 1535, s. 11, 12; A. Mizauld, La manière de cultiver et entretenir les iardins,
avec leurs remèdes et secrètes, Paris 1578, s. 4; K. Heresbach, Rei rusticae libri quatuor universam agriculturae disciplinam
continentes, Coloniae 1568, s. 191.
10 Horacy, Listy, Ks. I, XVI, 1-16 (cyt. wg: tenże, Dzieła, tł. S. Gołębiowski, t. II, Warszawa 1980, s. 245).
MAŁGORZATA SZAFRAŃSKA
Gargantui do wieży Montaigne'a postępował proces będący jednym z największych osiągnięć epoki
renesansu, jakim było nie odrodzenie, lecz adaptacja do nowoczesnych potrzeb umysłowych i emocjonal-
nych tego raju, który odzyskano między Arkadią Teokryta a Romą Cycerona.
KRÓLESTWO SŁOWA
Proces stapiania starożytności z zupełnie inną wyobraźnią estetyczną i przestrzenną zaważył na formie
renesansowego ogrodu. Ogród ten powstał bowiem nie tylko w wyniku autonomicznej ewolucji form, lecz
także jako świadoma rekonstrukcja ogrodu starożytnego. Renesansowy parter ornamentalny ujęty pod-
kową bindaży, ozdobiony rzeźbami, z grotą z boku — powstał we Włoszech w kręgu oddziaływania
L. B. Albertiego, F. di Giorgio Martiniego i autora Hypnerotomachii Poliphili, w kręgu architektów
i amatorów zajmujących się odsłanianiem, mierzeniem, rysowaniem szczątków antycznej architektury.
Gdyby ogród nie dostał się w sferę archeologicznych zainteresowań — parter rozwinąłby się zapewne sam
pod presją kształtującego się wówczas nowego sposobu widzenia przestrzeni. Jednak wiele elementów
wyposażenia oraz rzutujące na formę wątki treściowe zyskał przez sprzymierzenie się z rekonstrukcyjnymi
poszukiwaniami XV — XVI-wiecznych archeologów.
Trzeba jednak przyznać, że ówczesna znajomość starożytnych ogrodów była nad wyraz skromna.
Interesowano się założeniami ogrodowymi przy Domus Aurea Nerona i ogrodem Lukullusa na Monte
Pincio, odkrywano czasem pozostałości ogrodów przy ruinach pałaców i willi, zidentyfikowano ruiny
willi Cycerona we Frascati, a Cassiusa i Mecenasa w Tivoli — jednak i szeroko i planowo prowadzone
badania dotyczyły tylko zespołu architektoniczno-ogrodowego willi Hadriana w Tibur (il. 1). Do po-
znania tego ogrodu najbardziej przyczynił się Pirro Ligorio — w latach 60-tych XVI w. związany
z gubernatorem Tivoli (Tibur) kardynałem Ippolito d'Esté6.
Opisy ogrodów, jakie znaleziono w literaturze starożytnej nie wykraczały przeważnie poza ogól-
nikowe stwierdzenia wysokiego poziomu formalnej organizacji i przyjemności przebywania w tych
ogrodach. Tak pisali m.in. Cycero, Catullus, Horacy, Propercjusz, Tibullus. Dlatego też wiedza humanis-
tów o ogrodach świata, który tak bardzo — i w pełni — chcieli poznać musiała być często zdawkowa. Oto
co zdołał się dowiedzieć o rzymskich ogrodach Mecenasa Agostino Galio: „były one tak piękne i wdzięcz-
ne, że cesarz Oktawian August udawał się tam często odpocząć, znajdując tam więcej przyjemności
i zadowolenia niż gdzie indziej, a także więcej piękności i ładu (w kompozycji)"7. Trzeba przyznać, że nie
jest to szczegółowy obraz ogrodu. Znano ogrody legendarne i literackie. We wstępach do traktatów
występuje stale król Alkinoos, który „kazał założyć niezliczone ogrody i partery z drzewami owocowymi,
ziołami i kwiatami wszystkich rodzajów"8. Powtarzają się ogrody Hesperyd, Adonisa, Semiramidy
i króla Asyrii Cyrusa9.
Ideał posiadłości wiejskiej znajdowano u Horacego — w opisie konkretyzującym wokół pojęcia
praedium rusticum tematy urodzajności ziemi, zdrowia i spokoju właściwego Naturze:
O przezacny Kwinkcjuszu, czy ziemia w zasoby
dostatnia, czy bogata w owoce, w oliwki,
czy ma łąki, czy wino na wiązach się wije —
żebyś nie pytał, całą posiadłość opiszę.
Pasmo gór biegnie w poprzek, cienistym parowem
przecięte. Prawą stronę wschód słońca odsłania,
a zachód lewą, w lekkie opary spowitą.
Klimat łagodny. Dodaj derenie czerwone
na krzewach, szczodre tarnki i dwurodne dęby,
co trzodzie dają żołędź, a panu cień niosą:
rzekłbyś, Tarent zielony do domu się zbliżył.
Ponadto źródło, mienić się godne potokiem,
zdrój wody zimnej, czystszej niźli Hebrus w Tracji,
nader skutecznej na ból żołądka i głowy.
Chciej wierzyć, to ustronie miłe, ten zakątek
nawet we wrześniu sprzyja zachowaniu zdrowia10.
6 P. L i g o r i o, Trattate delio antichitè di Tivoli et delia Villa Hadriana, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vatic. Lat. 5294,
11; por. też G. Mancini, Hadrian's Villa and Villa d'Esté, Roma 1950.
7 A. Galio, Le Vinti giornate deli' Agricoltura, et de Piaceri de la Villa, Venetia 1558, s. 129.
8 L.c.
9 Ch. Estienne, De Re hortensi libellus, Lutetiae 1535, s. 11, 12; A. Mizauld, La manière de cultiver et entretenir les iardins,
avec leurs remèdes et secrètes, Paris 1578, s. 4; K. Heresbach, Rei rusticae libri quatuor universam agriculturae disciplinam
continentes, Coloniae 1568, s. 191.
10 Horacy, Listy, Ks. I, XVI, 1-16 (cyt. wg: tenże, Dzieła, tł. S. Gołębiowski, t. II, Warszawa 1980, s. 245).