DOI article:
Kossowska, Irena: Cykl "Rok 1905" Witolda Wojtkiewicza
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0320
316
IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA
12. Witold Wojtkiewicz, Samotnik, 1903, Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Krakowie
i niemożności realnego działania, poza którą sam Wyspiański wyrwać się nie mógł. „Rytm twórczości
Wyspiańskiego snuje się wciąż w tym samym śmiertelnym zaczarowanym kolisku wskrzeszania przeszło-
ści po to, by się jej wyrzec, od niej wyzwolić. [...] Wyspiański przeżył jeszcze raz genialnie spuściznę
historyczną Polski, aby dowieść, że pamięcią, przeszłością nie można żyć. [...] Siłę życie rodzi, zmagając
się za bary ze światem. [...] On broni się przed opętaniem pamięci [...] głębiej niż kto inny wie on i czuje, że
przeszłość to jest to, czego nie ma — i jednocześnie nie jest w stanie o niczym innym mówić prócz
przeszłości. [...] Przezwyciężył on duchowo świat, do którego sam należy i poza który nie może wyjść"31.
Brzozowski trafnie odczytał i uwypuklił diagnozę słabości polskiego społeczeństwa i narodowych
ideologii, jaką Wyspiański postawił w swoich dramatach. „To jest właśnie to straszne pytanie, po-
stawione przez Wyspiańskiego Polsce: Wy, którzy twierdzicie, że wam wolno nie żyć, siebie i innych
grzebać w nicości, obłudnie znosić upodlenie, myśląc, że to tylko pozór, wy którzy myślicie, że dość będzie
odwalić kamień grobowy — patrzcie i słuchajcie — oto się kamień odwala. [...] Tej mowy społeczeństwo
zrozumieć nie chce. Wie, że nie będzie miało siły uwierzyć w siebie. [...] I ten świat, świat pasożytów,
kłamców, słabeuszów, dobrowolnych ślepców, żebraków dopraszających się u Poezji zmiłowania i pocie-
chy miał zrozumieć mowę Wesela, mowę Wyzwolenia? [...] Myśl Wyspiańskiego nie jest jeszcze mową
żywą: to jest dopiero sąd umarłych. Aby ją zrozumieć, trzeba iść dalej niż ona. [...] Wesele: Polska, naród,
ojczyzna [...] to jest poezja, marzenie, krzak róży, który wyrósł na mogile i który się owinęło w słomę, gdy
wiał wiatr i gdy obawa ściskała serce, że złudzenia zginą. Niech trwają złudzenia, niech trwa myśl, że na
dnie serca śpi przyszłość i siła — słomiane widmo strachu, spodlenia, słabości, egoizmu.
W Wyzwoleniu: zgorzało to wszystko, co było Polską historyczną, pozostała ślepa rozpacz i czeka, aż
przyjdzie ktoś «może robotnik, dziewka bosa, co będzie miała moc rozewrzeć wrota i iść!»"32.
Wesele i Wyzwolenie stanowiły próby demitologizacji patriotycznych ideologii w konfrontacji z rze-
czywistością społeczno-polityczną, Wyzwolenie — nieudane dążenie do wyrwania się z kręgu oddziaływa-
nia mistycznego romantyzmu, z nasyconej tradycją kulturową sfery fikcji artystycznej, sfery „bezczynu"
i apatii, kontemplacji przeszłości i dekadenckiej atrofii woli. Dla Wyspiańskiego ideą naczelną była
31 S. Brzozowski, Życie i śmierć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, cyt. za: tenże, Współczesna powieść..., s. 335, 340,
336, 343.
32 S. Brzozowski, Życie i śmierć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego oraz Literatura polska wobec rewolucji, cyt. za:
tenże, Współczesna powieść..., s. 331, 332, 415.
IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA
12. Witold Wojtkiewicz, Samotnik, 1903, Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Krakowie
i niemożności realnego działania, poza którą sam Wyspiański wyrwać się nie mógł. „Rytm twórczości
Wyspiańskiego snuje się wciąż w tym samym śmiertelnym zaczarowanym kolisku wskrzeszania przeszło-
ści po to, by się jej wyrzec, od niej wyzwolić. [...] Wyspiański przeżył jeszcze raz genialnie spuściznę
historyczną Polski, aby dowieść, że pamięcią, przeszłością nie można żyć. [...] Siłę życie rodzi, zmagając
się za bary ze światem. [...] On broni się przed opętaniem pamięci [...] głębiej niż kto inny wie on i czuje, że
przeszłość to jest to, czego nie ma — i jednocześnie nie jest w stanie o niczym innym mówić prócz
przeszłości. [...] Przezwyciężył on duchowo świat, do którego sam należy i poza który nie może wyjść"31.
Brzozowski trafnie odczytał i uwypuklił diagnozę słabości polskiego społeczeństwa i narodowych
ideologii, jaką Wyspiański postawił w swoich dramatach. „To jest właśnie to straszne pytanie, po-
stawione przez Wyspiańskiego Polsce: Wy, którzy twierdzicie, że wam wolno nie żyć, siebie i innych
grzebać w nicości, obłudnie znosić upodlenie, myśląc, że to tylko pozór, wy którzy myślicie, że dość będzie
odwalić kamień grobowy — patrzcie i słuchajcie — oto się kamień odwala. [...] Tej mowy społeczeństwo
zrozumieć nie chce. Wie, że nie będzie miało siły uwierzyć w siebie. [...] I ten świat, świat pasożytów,
kłamców, słabeuszów, dobrowolnych ślepców, żebraków dopraszających się u Poezji zmiłowania i pocie-
chy miał zrozumieć mowę Wesela, mowę Wyzwolenia? [...] Myśl Wyspiańskiego nie jest jeszcze mową
żywą: to jest dopiero sąd umarłych. Aby ją zrozumieć, trzeba iść dalej niż ona. [...] Wesele: Polska, naród,
ojczyzna [...] to jest poezja, marzenie, krzak róży, który wyrósł na mogile i który się owinęło w słomę, gdy
wiał wiatr i gdy obawa ściskała serce, że złudzenia zginą. Niech trwają złudzenia, niech trwa myśl, że na
dnie serca śpi przyszłość i siła — słomiane widmo strachu, spodlenia, słabości, egoizmu.
W Wyzwoleniu: zgorzało to wszystko, co było Polską historyczną, pozostała ślepa rozpacz i czeka, aż
przyjdzie ktoś «może robotnik, dziewka bosa, co będzie miała moc rozewrzeć wrota i iść!»"32.
Wesele i Wyzwolenie stanowiły próby demitologizacji patriotycznych ideologii w konfrontacji z rze-
czywistością społeczno-polityczną, Wyzwolenie — nieudane dążenie do wyrwania się z kręgu oddziaływa-
nia mistycznego romantyzmu, z nasyconej tradycją kulturową sfery fikcji artystycznej, sfery „bezczynu"
i apatii, kontemplacji przeszłości i dekadenckiej atrofii woli. Dla Wyspiańskiego ideą naczelną była
31 S. Brzozowski, Życie i śmierć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, cyt. za: tenże, Współczesna powieść..., s. 335, 340,
336, 343.
32 S. Brzozowski, Życie i śmierć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego oraz Literatura polska wobec rewolucji, cyt. za:
tenże, Współczesna powieść..., s. 331, 332, 415.