DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Mistrz Nagrobka Provany - rzeźbiarz krakowski przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0048
44
KATARZYNA MIKOCKA-RACHUBOWA
Epitafium to, wykonane z piaskowca i czerwonego marmuru (figury zmarłych, wykładziny), składa
się z umieszczonej na cokole i zamkniętej rozbudowanym zwieńczeniem partii o dwuosiowej kompozycji,
gdzie między korynckimi kolumnami o kanelowanych trzonach, przewiązanych pierścieniami, umiesz-
czono obok siebie w dwóch półkoliście zamkniętych wnękach, o zdobionych parapetach, półpostaciowe
wizerunki zmarłych. W zwieńczeniu, u którego szczytu i z boku stoją figury personifikujące Temperantię
i Fortitudo12°, umieszczono centralnie kartusz herbowy, a na lekko wybrzuszonym w kształt sarkofagu
cokole, pod przedstawieniami zmarłych — dwie tablice inskrypcyjne. Z tą partią epitafium integralnie
związane są czterosiedziskowe stalle z wysokimi zapieckami, zajmujące całą dolną część narożnika
prezbiterium.
Ta zachodnia część epitafium Montelupich miała być wzorowana na wcześniejszej, południowej
partii — pomniku Sebastiana i Urszuli Montelupich — od której jednak znacznie się różni przede
wszystkim mniejszą ozdobnością: tła przedstawień figuralnych nie są dekorowane, brak jest dekoracji na
impostach belkowania i w przyłuczach wnęk, nie ma filarków o przewiązanych trzonach. Inna jest
dekoracja parapetów wnęk, które tutaj zdobią grube, plastyczne festony, ciężko opadające ku dołowi, ze
zwisającymi po bokach pękami owoców oraz główki aniołków, inne kształtowanie obramień tablic —
o głęboko wyciętych brzegach, pozwijanych luźno w grube rolwerki o pofałdowanej powierzchni, ozdo-
bione nitami, tarczkami i wąsatymi maskami w diademach — czy kartusza w zwieńczeniu o „blasza-
nych" formach, z „ceowymi" wolutami i nałożonymi na brzeg pełnoplastycznymi maskami zwierzęcymi
0 rozbudowanej dolnej partii. Elementy te, podobnie jak formy rozet, liściastych fryzów, wzorów wy-
kładzin obudowy o kolistych, romboidalnych i prostokątnych kształtach, czy pewne takie cechy, jak
podkreślanie przestrzenności i efekty światłocieniowe uzyskiwane poprzez plastykę kształtowania detalu
1 kilkupłaszczyznowość ujęć, które twórca starał się nadać dziełu mimo ograniczeń spowodowanych
koniecznością dostosowania się do wcześniejszej partii epitafium, są bliskie dziełom naszej grupy. Jednak
sposób odkucia pewnych partii, zwłaszcza rzeźby figuralnej, wyraźnie od nich odbiega. W kwestii
autorstwa starszej części epitafium Montelupich należy przyjąć za Andrzejem Fischingerem, że jest ona
dziełem warsztatu Santi Gucciego. Natomiast przekształcenie dzieła, prawdopodobnie około 10 lat
później, z dodaniem pomnika Waleriana i Anny oraz stall, zostało dokonane przypuszczalnie przez
warsztat działający w kręgu oddziaływania sztuki Mistrza Nagrobka Provany.
Pewien wpływ twórczości naszego Mistrza zaznaczył się również, jak się wydaje, w niektórych
partiach wystroju rzeźbiarskiego kaplicy Tarnowskich przy kolegiacie w Łowiczu (il. 32). Kaplica ta,
fundowana przez prymasa Jana Tarnowskiego (zm. 1604) zapisem testamentowym jako rodzinne mau-
zoleum, została wzniesiona w latach 1609 — 1611 121. Uważana jest za dzieło muratorów chęcińskich,
ozdobione elementami sprowadzonymi z Krakowa i Pińczowa122, a część jej wyposażenia wskazuje na
autorstwo gdańskiego warsztatu van den Błocka123. Pierwotny wystrój kaplicy nie zachował się, pozos-
tały z niego jedynie fragmenty rzeźbionej dekoracji, zastosowanej wtórnie w niewłaściwym układzie124,
zdradzające powiązania z dziełami naszej grupy. Wmurowane w ściany aedicule z posągami ewangelis-
tów są pod względem kompozycyjnym echem rozwiązania skrzydeł nagrobka Opalińskich w Radli-
nie125. Pilasterki flankujące nisze mają głowice ozdobione kymationem jońskim z rzędem listków, a lica
są dekorowane ornamentem kandelabrowym wyrastającym z wazy; zarówno wzór tej dekoracji, jak
sposób kucia zbliżają ją do dzieła radlińskiego. Ornament kandelabrowy na listwach wmurowanych
w ściany kaplicy prezentuje układy analogiczne do stosowanych w dziełach Mistrza Nagrobka Provany,
przede wszystkim w portalu I piętra kamienicy dziekańskiej w Krakowie, ale sposób kształtowania tych
partii jest w Łowiczu zdecydowanie grubszy i mniej precyzyjny. Inne elementy wystroju kaplicy, jak
stożkowate postumenty pod posągami, ozdobione liśćmi (jak w skrzydłach nagrobka Stadnickiego i Os-
solińskiej), czy szerokie, płaskie liście o odgiętych wierzchołkach na gzymsach aedicul również zbliżają
się do pewnych fragmentów dzieł naszego Mistrza.
120 W epitafium Montelupich występują trzy figury alegoryczne: Prudentia, Temperantia i Fortitudo — KZS IV, cz. II, s. 18
podaje, że dwie ostatnie zostały przeniesione do epitafium Waleriana i Anny ze starszej, południowej części pomnika.
121 O kaplicy por.: J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do 1821, t. III,
Poznań 1889, s. 554; W. Kwiatkowski, Prymasowska kapituła i kolegiata w Łowiczu (1433 — 1938), Warszawa 1939, s. 84; KZS,
t. II: Województwo łódzkie, pod red. J. Łozińskiego, z. 9: Powiat łowicki, opr. S. Kozakiewicz i J. A. Miłobędzki, Warszawa 1954,
s. 135; S. Narębski, Kaplica renesansowa we Włocławku i jej związki z kaplicą Firlejowską w Bejscach, Bydgoszcz 1961,
s. 27 — 28; Łoziński, op. cit., s. 137— 138.
122 W. Kieszkowski, Lapidarium renesansowe w Arkadii. Ze studiów nad sztuką Jana Michałowicza z Urzędowa, „BHS"
XII, 1950, nr 1-4, s. 102 i przyp. 135; KZS II, z. 5, s. 29, 135; Łoziński, op. cit., s. 137-138.
123 L. Krzyżanowski, Plastyka nagrobna Wilhelma van den Blocke, „BHS" XX: 1958, nr 3 — 4, s. 291 —293; Z. Hornung,
Gdańska szkoła rzeźbiarska na przełomie XVI i XVII w., „Teka Komisji Historii Sztuki" I: 1959, s. 112—116.
124 Narębski, op. cit., s. 28 przyp. 38; Łoziński, op. cit., s. 137.
125 Zwrócił na to uwagę Łoziński, op. cit., s. 137.
KATARZYNA MIKOCKA-RACHUBOWA
Epitafium to, wykonane z piaskowca i czerwonego marmuru (figury zmarłych, wykładziny), składa
się z umieszczonej na cokole i zamkniętej rozbudowanym zwieńczeniem partii o dwuosiowej kompozycji,
gdzie między korynckimi kolumnami o kanelowanych trzonach, przewiązanych pierścieniami, umiesz-
czono obok siebie w dwóch półkoliście zamkniętych wnękach, o zdobionych parapetach, półpostaciowe
wizerunki zmarłych. W zwieńczeniu, u którego szczytu i z boku stoją figury personifikujące Temperantię
i Fortitudo12°, umieszczono centralnie kartusz herbowy, a na lekko wybrzuszonym w kształt sarkofagu
cokole, pod przedstawieniami zmarłych — dwie tablice inskrypcyjne. Z tą partią epitafium integralnie
związane są czterosiedziskowe stalle z wysokimi zapieckami, zajmujące całą dolną część narożnika
prezbiterium.
Ta zachodnia część epitafium Montelupich miała być wzorowana na wcześniejszej, południowej
partii — pomniku Sebastiana i Urszuli Montelupich — od której jednak znacznie się różni przede
wszystkim mniejszą ozdobnością: tła przedstawień figuralnych nie są dekorowane, brak jest dekoracji na
impostach belkowania i w przyłuczach wnęk, nie ma filarków o przewiązanych trzonach. Inna jest
dekoracja parapetów wnęk, które tutaj zdobią grube, plastyczne festony, ciężko opadające ku dołowi, ze
zwisającymi po bokach pękami owoców oraz główki aniołków, inne kształtowanie obramień tablic —
o głęboko wyciętych brzegach, pozwijanych luźno w grube rolwerki o pofałdowanej powierzchni, ozdo-
bione nitami, tarczkami i wąsatymi maskami w diademach — czy kartusza w zwieńczeniu o „blasza-
nych" formach, z „ceowymi" wolutami i nałożonymi na brzeg pełnoplastycznymi maskami zwierzęcymi
0 rozbudowanej dolnej partii. Elementy te, podobnie jak formy rozet, liściastych fryzów, wzorów wy-
kładzin obudowy o kolistych, romboidalnych i prostokątnych kształtach, czy pewne takie cechy, jak
podkreślanie przestrzenności i efekty światłocieniowe uzyskiwane poprzez plastykę kształtowania detalu
1 kilkupłaszczyznowość ujęć, które twórca starał się nadać dziełu mimo ograniczeń spowodowanych
koniecznością dostosowania się do wcześniejszej partii epitafium, są bliskie dziełom naszej grupy. Jednak
sposób odkucia pewnych partii, zwłaszcza rzeźby figuralnej, wyraźnie od nich odbiega. W kwestii
autorstwa starszej części epitafium Montelupich należy przyjąć za Andrzejem Fischingerem, że jest ona
dziełem warsztatu Santi Gucciego. Natomiast przekształcenie dzieła, prawdopodobnie około 10 lat
później, z dodaniem pomnika Waleriana i Anny oraz stall, zostało dokonane przypuszczalnie przez
warsztat działający w kręgu oddziaływania sztuki Mistrza Nagrobka Provany.
Pewien wpływ twórczości naszego Mistrza zaznaczył się również, jak się wydaje, w niektórych
partiach wystroju rzeźbiarskiego kaplicy Tarnowskich przy kolegiacie w Łowiczu (il. 32). Kaplica ta,
fundowana przez prymasa Jana Tarnowskiego (zm. 1604) zapisem testamentowym jako rodzinne mau-
zoleum, została wzniesiona w latach 1609 — 1611 121. Uważana jest za dzieło muratorów chęcińskich,
ozdobione elementami sprowadzonymi z Krakowa i Pińczowa122, a część jej wyposażenia wskazuje na
autorstwo gdańskiego warsztatu van den Błocka123. Pierwotny wystrój kaplicy nie zachował się, pozos-
tały z niego jedynie fragmenty rzeźbionej dekoracji, zastosowanej wtórnie w niewłaściwym układzie124,
zdradzające powiązania z dziełami naszej grupy. Wmurowane w ściany aedicule z posągami ewangelis-
tów są pod względem kompozycyjnym echem rozwiązania skrzydeł nagrobka Opalińskich w Radli-
nie125. Pilasterki flankujące nisze mają głowice ozdobione kymationem jońskim z rzędem listków, a lica
są dekorowane ornamentem kandelabrowym wyrastającym z wazy; zarówno wzór tej dekoracji, jak
sposób kucia zbliżają ją do dzieła radlińskiego. Ornament kandelabrowy na listwach wmurowanych
w ściany kaplicy prezentuje układy analogiczne do stosowanych w dziełach Mistrza Nagrobka Provany,
przede wszystkim w portalu I piętra kamienicy dziekańskiej w Krakowie, ale sposób kształtowania tych
partii jest w Łowiczu zdecydowanie grubszy i mniej precyzyjny. Inne elementy wystroju kaplicy, jak
stożkowate postumenty pod posągami, ozdobione liśćmi (jak w skrzydłach nagrobka Stadnickiego i Os-
solińskiej), czy szerokie, płaskie liście o odgiętych wierzchołkach na gzymsach aedicul również zbliżają
się do pewnych fragmentów dzieł naszego Mistrza.
120 W epitafium Montelupich występują trzy figury alegoryczne: Prudentia, Temperantia i Fortitudo — KZS IV, cz. II, s. 18
podaje, że dwie ostatnie zostały przeniesione do epitafium Waleriana i Anny ze starszej, południowej części pomnika.
121 O kaplicy por.: J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do 1821, t. III,
Poznań 1889, s. 554; W. Kwiatkowski, Prymasowska kapituła i kolegiata w Łowiczu (1433 — 1938), Warszawa 1939, s. 84; KZS,
t. II: Województwo łódzkie, pod red. J. Łozińskiego, z. 9: Powiat łowicki, opr. S. Kozakiewicz i J. A. Miłobędzki, Warszawa 1954,
s. 135; S. Narębski, Kaplica renesansowa we Włocławku i jej związki z kaplicą Firlejowską w Bejscach, Bydgoszcz 1961,
s. 27 — 28; Łoziński, op. cit., s. 137— 138.
122 W. Kieszkowski, Lapidarium renesansowe w Arkadii. Ze studiów nad sztuką Jana Michałowicza z Urzędowa, „BHS"
XII, 1950, nr 1-4, s. 102 i przyp. 135; KZS II, z. 5, s. 29, 135; Łoziński, op. cit., s. 137-138.
123 L. Krzyżanowski, Plastyka nagrobna Wilhelma van den Blocke, „BHS" XX: 1958, nr 3 — 4, s. 291 —293; Z. Hornung,
Gdańska szkoła rzeźbiarska na przełomie XVI i XVII w., „Teka Komisji Historii Sztuki" I: 1959, s. 112—116.
124 Narębski, op. cit., s. 28 przyp. 38; Łoziński, op. cit., s. 137.
125 Zwrócił na to uwagę Łoziński, op. cit., s. 137.