Rocznik Historii Sztuki (20.1994)

Rocznik Historii Sztuki, t. XX
Ossolineum 1994
PL ISSN 0080-3472

MAŁGORZATA OMILANOWSKA

RESTAURACJA KATEDRY PŁOCKIEJ W LATACH 1901-1903

Badania katedry płockiej prowadzone są od końca XIX w. i ustalenia, jakie poczyniono u początków
tych badań bez większych zmian obowiązywały do lat osiemdziesiątych naszego stulecia1. Przez niemal
sto lat uważano, iż obecnie istniejąca świątynia w swym zasadniczym zrębie dotrwała do początku XX w.
jako romańska, w XVI w. zaś dokonano jedynie przebudowy, w trakcie której wymieniono podpory
międzynawowe, założono nowe sklepienia i wzniesiono kopułę na skrzyżowaniu naw. Wieże frontowe
uważano za gotyckie. Dopiero badania przeprowadzone przez Roberta Kunkla w końcu lat siedem-
dziesiątych wykazały, iż w 1532 r. katedra romańska została rozebrana do fundamentów, a na jej miejscu
wzniesiono nową, renesansową2. Odkrycie to w sposób zasadniczy zmienia nie tylko ustalenia dotyczące
drugiej, romańskiej i trzeciej renesansowej katedry, ale także w zupełnie innym świetle ukazuje prze-
prowadzoną przez Stefana Szyllera w latach 1901 — 1903 restaurację tej świątyni. Powtórne zanalizowanie
prac przeprowadzonych wówczas przy katedrze jest konieczne, również ze względu na fakt odnalezienia
w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Płocku zespołu rysunków Szyllera, sporządzonych w związku
z restauracją, a także ze względu na narosłą od lat złą atmosferę i nieprzychylne oceny tej restauracji.

Istnienie pierwszej katedry płockiej, jej kształt, dokładna lokalizacja i czas powstania są nadal kwe-
stią dyskusyjną. Wiadomo, że w 1127 r. rozpoczęto budowę drugiej, murowanej katedry romańskiej
z inicjatywy biskupa Aleksandra z Malonne, a w 1144 r. nastąpiła jej konsekracja3. Była to najpraw-
dopodobniej trójnawowa bazylika stropowa, poprzedzona od zachodu dwiema wieżami i chórem za-
chodnim, z transeptem i prezbiterium zamkniętym apsydą, ze skarbcem, zakrystią i kaplicami. Wzniesio-
na została z ciosów granitowych z detalami z piaskowca. Miała ok. 51 m długości i 23 m szerokości.
Katedra ta została poważnie uszkodzona na skutek uderzenia pioruna i pożaru w 1530 r.

Próby naprawienia zniszczeń nie dały rezultatów. Wymurowane ściany zawaliły się powtórnie i wobec
tego podjęto decyzję rozebrania całej świątyni i wzniesienia na tym samym miejscu nowej. Umowę
podpisano z rzymskim architektem Bernardinem, synem Zenobiego de Gianotis, który występował także
w imieniu swoich współpracowników — Jana Cini ze Sieny i Filipa z Fiesole. Nowa katedra miała być
wzniesiona na podobieństwo dawnej lub też według innego, zaproponowanego przez architekta planu.
Do budowy miały być użyte materiały pochodzące z rozbiórki. W latach 1532— 1535 Włosi wznieśli
świątynię, która w zasadniczym zrębie zachowała się do dziś. Była to trójnawowa bazylika o przemien-
nym systemie podpór, z transeptem i kopułą na skrzyżowaniu naw, z krótszym niż obecne prezbiterium
zamkniętym apsydą. Identyczne apsydy zamykały ramiona transeptu. Do prezbiterium przylegały skar-
biec i kapitularz. Fasada była bezwieżowa, zapewne z takim samym szczytem jak ramiona transeptu,
gdzie owe szczyty zwieńczone motywem jaskółczych ogonów zachowały się do dziś. Kopuła na skrzyżo-
waniu naw była zapewne ośmioboczna, na pendentywach i niskim tamburze z okulusami, częściowo

1 W. Łuszczkiewicz, Dwa zagubione pomniki naszej romańszczyzny w Płocku i Jędrzejowie, „Sprawozdania Komisji do
Badań Historii Sztuki w Polsce" V: 1896, s. 220 — 228; S. Szyi 1er, O architekturze katedry płockiej. Księga Pamiątkowa Mariańska,
t. I, wyd. II, Lwów 1905, s. 227 — 290; A. J. Nowowiejski, Płock — monografia historyczna, Płock 1931; M. Gębarowicz,
Mogilno —Płock —Czerwińsk. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności S. Zakrzewskiego, Lwów 1934; Z. Swiechowski,
Dwunastowieczna katedra płocka, „Ochrona Zabytków", V: 1952, nr 3(18); J. Lepiarczyk, Sztuka przedromańska i romańska, [w:]
Historia Sztuki Polskiej, t. I, Kraków 1962; Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Wali-
ckiego, Warszawa (1971); T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976; i in.

2 R. Kunkel, Sprawozdanie z terenowych prac badawczych i pomiarowych Instytutu Podstaw Rozwoju Architektury Politech-
niki Warszawskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" XXVI: 1981, z. 3 — 4, s. 294 — 305; R. Kunkel, Architektura katedry
płockiej do schyłku XVI wieku, rozprawa doktorska napisana pod kier. prof. Andrzeja Tomaszewskiego w Instytucie Podstaw
Rozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej, 1984; R. Kunkel, Renesansowa katedra płocka i jej twórca Bernardinus de
Gianotis, „Biuletyn Historii Sztuki" XLIX: 1987, nr 3-4, s. 227-250.

3 Informacje dotyczące historii katedry i jej hipotetyczne rekonstrukcje pochodzą z pracy doktorskiej: Kunkel, Architektura
katedry płockiej... i artykułu: Kunkel, Renesansowa katedra...