DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Mistrz Nagrobka Provany - rzeźbiarz krakowski przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0055
MISTRZ NAGROBKA PROVANY - RZEŹBIARZ KRAKOWSKI PRZEŁOMU XVI I XVII WIEKU
51
pas ząbków i kymationu jońskiego. Natomiast na gzymsie górnym występuje pas kymationu lesbij-
skiego, przejęty zapewne z ryciny z projektem wzorcowym belkowania166. Również charakterystyczne
dla naszych nagrobków podniebie gzymsu ozdobione rozetami mogło być — bezpośrednio lub poprzez
sztukę Michałowicza — odwzorowaniem rycin Serlia, na których oglądamy silnie wysunięte gzymsy
koronujące, z wyraźnie zaznaczoną płaszczyzną podniebia161.
Co do kolumn z trzonami ujętymi w rustykowane klamry (jak w portalu kamienicy dziekańskiej)
przypomnieć należy, że właśnie Serlio był najwybitniejszym teoretykiem w tej materii i pod względem
stosowania rustyki najsilniej oddziałał na sztukę krajów północnych168. W Extraordinario libro... za-
mieścił liczne wzory portali z opaskami i klamrami na trzonach podpór, nie udało się jednak znaleźć
bezpośredniego wzoru dla naszych dzieł, a jedynie ogólne podobieństwa typu.
W zakresie drobniejszych elementów przypuszczalne pierwowzory znajdujemy również u Serlia. Na
kartach jego traktatu występują zarówno głowice, w których poniżej jońskiej woluty biegnie pas kyma-
tionu jońskiego i żłobków169 (il. 39) (takie kapitele mają filarki w nagrobku Kostki), jak też głowice
z wygiętym pasem kymationu, rzędem listków i abakusem o łukowatej krawędzi (jak w nagrobkach
Leśniowolskiego, Kostki i Opalińskich)170 (il. 40, 41).
Na repertuar form dekorujących omawiane dzieła składają się w większości motywy znane w XVI w.
rzeźbie krakowskiej. Putta z czaszkami171, geniusze śmierci z pochodniami172 i pojedyncze trupie
czaszki173 pojawiły się tu po połowie wieku, a szczególnie rozpowszechniły w 4. jego ćwierci. Geniusze
w nagrobku Leśniowolskiego mogły zostać przejęte z pomnika biskupa Padniewskiego, w którym takie
właśnie postacie, trzymające w jednej ręce pochodnie, a drugą przytrzymujące herbowy kartusz, stały
dawniej na końcach spływów174 (putta i aniołki prezentujące tarcze herbowe były zresztą motywem
stosowanym w ówczesnej rzeźbie obiegowo)175. Umieszczone na spływach nagrobka Provany putta
z czaszkami mogły być odwzorowaniem jakiegoś przekazu graficznego, może Florisa176 — chociaż ten
genetycznie włoski, przejęty przez sztukę północną motyw177 był również popularny w sztuce środowis-
ka krakowskiego tego czasu. Także północnego, najpewniej florisowskiego pochodzenia mogą być deko-
racje cokołu i groteskowe motywy na kolumnach nagrobków Stadnickiego i Ossolińskiej178. Podobnie
powszechnie używane były wszelkiego rodzaju motywy panopliowe. Dla niektórych z nich znajdujemy
bliskie analogie, na przykład panoplium z kirysem na cokole nagrobka Provany przypomina dekorację
portalu zamku w Niepołomicach (może lata sześćdziesiąte XVI w.)179 lub nawet baldachimu nagrobka
Jagiełły180; panoplium na bocznej ścianie cokołu nagrobka Leśniowolskiego, z zawieszonym na
pierścieniu kołczanem na tle łuku i strzały ma swój odpowiednik w podobnym motywie na cokole
166 Ibid., k. 51.
167 Ibid. Też: Serlio, 77 terzo libro..., s. 103; tenże, Regole generali..., s. 20, 40.
168 Kowalczyk, Sebastiano Serlio..., s. 73 — 79. Kolumny o trzonach przykutych do ściany klamrami rustyki występują
również u Palladia (por. J. Q. Hughes, Le Fabbriche e i disegni di Andréa Palladio, raccolti ed illustrati da Ottavio Bertotti
Scamozzi, Vicenza 1796, Venezia 1968, t. I tabl. 24, t. III tabl. 28, 40).
169 Serlio, Regole generali..., k. 42, 47 — wzór Serlia na taki kapitel; może również k. 37 — kompilacja tego wzoru z fryzem
żłobkowym.
170 Serlio, Regole generali..., k. 38 verso; tenże, II terzo libro..., s. 129, 313.
171 Por. Cerchowie, Kopera, op. cit., t. II, s. 232 (epitafium Franckowiczów i Lodovigowej); Sinko-Popielowa, Zagi-
niony nagrobek..., s. 79 (nagrobek św. Jacka); M. Kołakowska, Renesansowe nagrobki dziecięce w Polsce XVI i I pol. XVII w.,
[w:] Studia Renesansowe, pod red. M. Walickiego, t. I, Wrocław 1956, s. 231 — 256.
172 Motyw antyczny, częsty w nagrobkach włoskich od końca XV w. — A. Grisebach, Rômische Portràtbusten der Gegen-
reformation, Leipzig 1936, s. 33. Por. m.in. nagrobek dwóch Janów Tarnowskich w Tarnowie, epitafium Elżbiety Pieniążkowej
(zm. 1579) w krużgankach dominikańskich w Krakowie.
173 Por. pojedyncze czaszki, występujące podobnie jak w dziełach naszej grupy, na cokołach i pod sarkofagami w nagrob-
kach: Zygmunta Augusta (1574— 1575), Walentego Dembińskiego (1584, katedra wawelska), Firlejów w Janowcu (1586— 1587).
174 Por. Katalog rysunków..., il. 19.
175 Por. nagrobki: biskupa Tomickiego (1533, katedra wawelska), biskupa Noskowskiego (przed 1561, kolegiata w Pułtusku),
Walentego Dembińskiego i in.
176 Por. Hedicke, op. cit., passim.
177 Por. J. Białostocki, Vanitas. Z dziejów obrazowania idei „marności" i „przemijania" w poezji i sztuce, [w:] tegoż, Teoria
i twórczość. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznań 1961, s. 117—118.
178 Por. Hedicke, op. cit., passim. Też: W. Dietterlin, Architectura und Ausstheilung der v. Seulen Niirnberg 1593,
ryc. 9, 19.
179 Sinko, Santi Gucci..., s. 43 — 44 datuje ją na pocz. XVII w. i przypisuje szkole Gucciego; W. Kieszkowski, Dzieje
budowy zamku w Niepołomicach za panowania Zygmunta Augusta 1550 — 1571, „Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Nauko-
wego Warszawskiego", 1935, s. 13 — 14, 16 — odnosi ją do 1552 r. i wiąże z Tomaszem Grzymałą; Fischinger, Santi Gucci...,
s. 37 — znajduje tu pewne elementy sztuki Gucciego.
180 Por. J. Kowalczyk, Triumf i sława wojenna aWantka w Polsce w XVI w., [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa
1976, s. 303 il. 13.
51
pas ząbków i kymationu jońskiego. Natomiast na gzymsie górnym występuje pas kymationu lesbij-
skiego, przejęty zapewne z ryciny z projektem wzorcowym belkowania166. Również charakterystyczne
dla naszych nagrobków podniebie gzymsu ozdobione rozetami mogło być — bezpośrednio lub poprzez
sztukę Michałowicza — odwzorowaniem rycin Serlia, na których oglądamy silnie wysunięte gzymsy
koronujące, z wyraźnie zaznaczoną płaszczyzną podniebia161.
Co do kolumn z trzonami ujętymi w rustykowane klamry (jak w portalu kamienicy dziekańskiej)
przypomnieć należy, że właśnie Serlio był najwybitniejszym teoretykiem w tej materii i pod względem
stosowania rustyki najsilniej oddziałał na sztukę krajów północnych168. W Extraordinario libro... za-
mieścił liczne wzory portali z opaskami i klamrami na trzonach podpór, nie udało się jednak znaleźć
bezpośredniego wzoru dla naszych dzieł, a jedynie ogólne podobieństwa typu.
W zakresie drobniejszych elementów przypuszczalne pierwowzory znajdujemy również u Serlia. Na
kartach jego traktatu występują zarówno głowice, w których poniżej jońskiej woluty biegnie pas kyma-
tionu jońskiego i żłobków169 (il. 39) (takie kapitele mają filarki w nagrobku Kostki), jak też głowice
z wygiętym pasem kymationu, rzędem listków i abakusem o łukowatej krawędzi (jak w nagrobkach
Leśniowolskiego, Kostki i Opalińskich)170 (il. 40, 41).
Na repertuar form dekorujących omawiane dzieła składają się w większości motywy znane w XVI w.
rzeźbie krakowskiej. Putta z czaszkami171, geniusze śmierci z pochodniami172 i pojedyncze trupie
czaszki173 pojawiły się tu po połowie wieku, a szczególnie rozpowszechniły w 4. jego ćwierci. Geniusze
w nagrobku Leśniowolskiego mogły zostać przejęte z pomnika biskupa Padniewskiego, w którym takie
właśnie postacie, trzymające w jednej ręce pochodnie, a drugą przytrzymujące herbowy kartusz, stały
dawniej na końcach spływów174 (putta i aniołki prezentujące tarcze herbowe były zresztą motywem
stosowanym w ówczesnej rzeźbie obiegowo)175. Umieszczone na spływach nagrobka Provany putta
z czaszkami mogły być odwzorowaniem jakiegoś przekazu graficznego, może Florisa176 — chociaż ten
genetycznie włoski, przejęty przez sztukę północną motyw177 był również popularny w sztuce środowis-
ka krakowskiego tego czasu. Także północnego, najpewniej florisowskiego pochodzenia mogą być deko-
racje cokołu i groteskowe motywy na kolumnach nagrobków Stadnickiego i Ossolińskiej178. Podobnie
powszechnie używane były wszelkiego rodzaju motywy panopliowe. Dla niektórych z nich znajdujemy
bliskie analogie, na przykład panoplium z kirysem na cokole nagrobka Provany przypomina dekorację
portalu zamku w Niepołomicach (może lata sześćdziesiąte XVI w.)179 lub nawet baldachimu nagrobka
Jagiełły180; panoplium na bocznej ścianie cokołu nagrobka Leśniowolskiego, z zawieszonym na
pierścieniu kołczanem na tle łuku i strzały ma swój odpowiednik w podobnym motywie na cokole
166 Ibid., k. 51.
167 Ibid. Też: Serlio, 77 terzo libro..., s. 103; tenże, Regole generali..., s. 20, 40.
168 Kowalczyk, Sebastiano Serlio..., s. 73 — 79. Kolumny o trzonach przykutych do ściany klamrami rustyki występują
również u Palladia (por. J. Q. Hughes, Le Fabbriche e i disegni di Andréa Palladio, raccolti ed illustrati da Ottavio Bertotti
Scamozzi, Vicenza 1796, Venezia 1968, t. I tabl. 24, t. III tabl. 28, 40).
169 Serlio, Regole generali..., k. 42, 47 — wzór Serlia na taki kapitel; może również k. 37 — kompilacja tego wzoru z fryzem
żłobkowym.
170 Serlio, Regole generali..., k. 38 verso; tenże, II terzo libro..., s. 129, 313.
171 Por. Cerchowie, Kopera, op. cit., t. II, s. 232 (epitafium Franckowiczów i Lodovigowej); Sinko-Popielowa, Zagi-
niony nagrobek..., s. 79 (nagrobek św. Jacka); M. Kołakowska, Renesansowe nagrobki dziecięce w Polsce XVI i I pol. XVII w.,
[w:] Studia Renesansowe, pod red. M. Walickiego, t. I, Wrocław 1956, s. 231 — 256.
172 Motyw antyczny, częsty w nagrobkach włoskich od końca XV w. — A. Grisebach, Rômische Portràtbusten der Gegen-
reformation, Leipzig 1936, s. 33. Por. m.in. nagrobek dwóch Janów Tarnowskich w Tarnowie, epitafium Elżbiety Pieniążkowej
(zm. 1579) w krużgankach dominikańskich w Krakowie.
173 Por. pojedyncze czaszki, występujące podobnie jak w dziełach naszej grupy, na cokołach i pod sarkofagami w nagrob-
kach: Zygmunta Augusta (1574— 1575), Walentego Dembińskiego (1584, katedra wawelska), Firlejów w Janowcu (1586— 1587).
174 Por. Katalog rysunków..., il. 19.
175 Por. nagrobki: biskupa Tomickiego (1533, katedra wawelska), biskupa Noskowskiego (przed 1561, kolegiata w Pułtusku),
Walentego Dembińskiego i in.
176 Por. Hedicke, op. cit., passim.
177 Por. J. Białostocki, Vanitas. Z dziejów obrazowania idei „marności" i „przemijania" w poezji i sztuce, [w:] tegoż, Teoria
i twórczość. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznań 1961, s. 117—118.
178 Por. Hedicke, op. cit., passim. Też: W. Dietterlin, Architectura und Ausstheilung der v. Seulen Niirnberg 1593,
ryc. 9, 19.
179 Sinko, Santi Gucci..., s. 43 — 44 datuje ją na pocz. XVII w. i przypisuje szkole Gucciego; W. Kieszkowski, Dzieje
budowy zamku w Niepołomicach za panowania Zygmunta Augusta 1550 — 1571, „Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Nauko-
wego Warszawskiego", 1935, s. 13 — 14, 16 — odnosi ją do 1552 r. i wiąże z Tomaszem Grzymałą; Fischinger, Santi Gucci...,
s. 37 — znajduje tu pewne elementy sztuki Gucciego.
180 Por. J. Kowalczyk, Triumf i sława wojenna aWantka w Polsce w XVI w., [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa
1976, s. 303 il. 13.