DOI Artikel:
Morka, Mieczysław: "Ukrzyżowanie" Christopha Schwarza - polskie warianty
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0091
Rocznik Historii Sztuki, t. XX
Ossolineum 1994
PL ISSN 0080-3472
MIECZYSŁAW MORKA
„UKRZYŻOWANIE" CHRISTOPHA SCHWARZA - POLSKIE WARIANTY
W obrębie tematu ikonograficznego, jakim jest Ukrzyżowanie Chrystusa, spotykamy na terenie Pol-
ski grupę obrazów z końca XVI oraz XVII wieku, których rozwiązanie kompozycyjne — mimo pewnych
różnic — wskazuje na wspólny pierwowzór graficzny. Ustalenie tego pierwowzoru pozwala na uściślenie
czasu powstania niektórych nazbyt wcześnie dotychczas datowanych obrazów. Jednocześnie analiza
poszczególnych malowideł dostarcza interesujących obserwacji w ramach szerszego zagadnienia, jakim
jest problem funkcji grafiki w pracowniach malarzy XVI i XVII wieku. Rycina służąca jako wzór (il. 1)
zawiera bowiem nie tylko nazwisko autora kompozycji i rytownika, lecz także datę: „Christophorus
Schwartz pinx. Gilis Sadeler sculpsit A. 1590"Ł. Zwrot pinxit wskazuje, iż rytownik najprawdopodobniej
powtórzył dzieło malarskie, a nie rysunkowy podkład, określany zazwyczaj terminem invenit. Ta eklek-
tyczna, wczesnobarokowa scena Ukrzyżowania znalazła uznanie w oczach twórców i odbiorców zapew-
ne dlatego, że jej rozwiązanie formalne stanowiło połączenie klasycyzujących tendencji dojrzałego rene-
sansu, czego przykładem jest nawiązująca do sztuki Rafaela postać św. Jana (il. 2), z osiągnięciami
malarstwa manierystycznego, w którym pobrzmiewają echa późnego gotyku, widoczne zarówno w gru-
pie Marii i podtrzymujących ją kobiet, jak i w ekspresyjnie skręconych ciałach łotrów. Wyrażony
gestami poszczególnych postaci i mimiką ich twarzy, charakterystyczny dla sztuki epoki baroku drama-
tyzm został dodatkowo podkreślony silnym kontrastem niebiańskiego światła dynamicznie przedzierają-
cego się przez skłębione, ciemne chmury. Wśród skonwencjonalizowanych twarzy uczestników i świad-
ków tragicznego wydarzenia, zwraca uwagę, umieszczony dyskretnie tuż nad św. Janem, zindywidualizo-
wany wizerunek mężczyzny, będący zapewne autoportretem malarza Christopha Schwarza (il. 2). Opra-
cowując tę kompozycję, podobnie jak wielu innych malarzy tego czasu, również Schwarz posługiwał się
rycinami i to zarówno najwybitniejszych, jak mniej znanych artystów. Źródłem inspiracji dla postaci
św. Jana byli przypuszczalnie śś. Tomasz i Piotr z cyklu apostołów, sztychowanego przez Marcantonia
Raimondiego według Rafaela2. Natomiast pieszy legionista z tarczą i włócznią na ramieniu przejęty
został z miedziorytu Ukrzyżowanie3, dawniej błędnie przypisywanego pochodzącemu z Mantui rytow-
nikowi Adamowi Ghisi (Scultori), który był jednak tylko wydawcą tej ryciny, odbitej w Rzymie
w 1577 r.4
Christoph Schwarz (Schwartz; 1545 — 1592) urodził się w Monachium, gdzie od 1560 r. rozpoczął
naukę malarstwa w pracowni Melchiora Bocksbergera (ok. 1540— 1589), wziętego artysty, specjalizują-
cego się w malowidłach ściennych i fasadowych5. Zostawszy w 1559 r. mistrzem, Schwarz udał się do
Italii, gdzie przebywał w latach 1570— 1573. Według twierdzenia Carlo Ridolfiego miał tam być uczniem
Tycjana6. Dłuższy pobyt artysty w Wenecji nie ulega kwestii, gdyż twórczość jego wykazuje wpływy
i dobrą znajomość malarstwa Tycjana, Veronese'a i Tintoretta. Powróciwszy do Monachium, uzyskał
Schwarz tytuł nadwornego malarza księcia elektora bawarskiego i rozwinął ożywioną działalność obej-
mującą Augsburg i Landshut. Twórczość jego, w której krzyżują się wpływy późnego renesansu, manie-
ryzmu i wczesnego baroku, wywarła duży wpływ nie tylko na sztukę regionu w którym działał, lecz także
na malarstwo Środkowej Europy, a po części także Niderlandów. Było to wynikiem współpracy malarza
1 Mdz. 522 x 370 mm; F. W. H. Holi s tein, Dutch and Flemish Etchings, Engrawings and Woodcuts, ca. 1450 — 1700, t. XXI,
Amsterdam [b.r.], s. 18 nr 53.
2 The Illustrated Bartsch t. XXVI Formerly volume 14 (Part 1), New York 1978, nr 65 (74) i 72 (75).
3 Ibid., t. XXXI Formerly 15 (Part 1), New York 1986, s. 238 nr 3 (341).
4 Incisori mantovani del'500 Giovan Battista, Adamo, Diana Scultori e Giorgio Ghisi dalie collezione del Gabinetto Nazionale
delie Stampe e delia Calcografia Nazionale, Catalogo di Stefania Massari, Roma 18 dicembre 1980 31 gennaio 1981, nr 134.
5 Takie daty podaje: U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Kiinstler, t. XXX, Leipzig 1936, s. 358 — 362;
H. Geissler, Christoph Schwarz ca. 1548 — 1592, Phil. Diss., Freiburg i. Br. 1960, maszynopis. Dr Sergiusz Michalski zechce
przyjąć podziękowanie za umożliwienie uzyskania kserokopii interesujących mnie fragmentów dysertacji.
6 C. R idol fi, Le meraviglie dell'arte ovvero le vite degli illustri pittori veneti e delio stato, opr. D. Freiherrn von Hadeln, t. I,
Berlin 1914, s. 267.
Ossolineum 1994
PL ISSN 0080-3472
MIECZYSŁAW MORKA
„UKRZYŻOWANIE" CHRISTOPHA SCHWARZA - POLSKIE WARIANTY
W obrębie tematu ikonograficznego, jakim jest Ukrzyżowanie Chrystusa, spotykamy na terenie Pol-
ski grupę obrazów z końca XVI oraz XVII wieku, których rozwiązanie kompozycyjne — mimo pewnych
różnic — wskazuje na wspólny pierwowzór graficzny. Ustalenie tego pierwowzoru pozwala na uściślenie
czasu powstania niektórych nazbyt wcześnie dotychczas datowanych obrazów. Jednocześnie analiza
poszczególnych malowideł dostarcza interesujących obserwacji w ramach szerszego zagadnienia, jakim
jest problem funkcji grafiki w pracowniach malarzy XVI i XVII wieku. Rycina służąca jako wzór (il. 1)
zawiera bowiem nie tylko nazwisko autora kompozycji i rytownika, lecz także datę: „Christophorus
Schwartz pinx. Gilis Sadeler sculpsit A. 1590"Ł. Zwrot pinxit wskazuje, iż rytownik najprawdopodobniej
powtórzył dzieło malarskie, a nie rysunkowy podkład, określany zazwyczaj terminem invenit. Ta eklek-
tyczna, wczesnobarokowa scena Ukrzyżowania znalazła uznanie w oczach twórców i odbiorców zapew-
ne dlatego, że jej rozwiązanie formalne stanowiło połączenie klasycyzujących tendencji dojrzałego rene-
sansu, czego przykładem jest nawiązująca do sztuki Rafaela postać św. Jana (il. 2), z osiągnięciami
malarstwa manierystycznego, w którym pobrzmiewają echa późnego gotyku, widoczne zarówno w gru-
pie Marii i podtrzymujących ją kobiet, jak i w ekspresyjnie skręconych ciałach łotrów. Wyrażony
gestami poszczególnych postaci i mimiką ich twarzy, charakterystyczny dla sztuki epoki baroku drama-
tyzm został dodatkowo podkreślony silnym kontrastem niebiańskiego światła dynamicznie przedzierają-
cego się przez skłębione, ciemne chmury. Wśród skonwencjonalizowanych twarzy uczestników i świad-
ków tragicznego wydarzenia, zwraca uwagę, umieszczony dyskretnie tuż nad św. Janem, zindywidualizo-
wany wizerunek mężczyzny, będący zapewne autoportretem malarza Christopha Schwarza (il. 2). Opra-
cowując tę kompozycję, podobnie jak wielu innych malarzy tego czasu, również Schwarz posługiwał się
rycinami i to zarówno najwybitniejszych, jak mniej znanych artystów. Źródłem inspiracji dla postaci
św. Jana byli przypuszczalnie śś. Tomasz i Piotr z cyklu apostołów, sztychowanego przez Marcantonia
Raimondiego według Rafaela2. Natomiast pieszy legionista z tarczą i włócznią na ramieniu przejęty
został z miedziorytu Ukrzyżowanie3, dawniej błędnie przypisywanego pochodzącemu z Mantui rytow-
nikowi Adamowi Ghisi (Scultori), który był jednak tylko wydawcą tej ryciny, odbitej w Rzymie
w 1577 r.4
Christoph Schwarz (Schwartz; 1545 — 1592) urodził się w Monachium, gdzie od 1560 r. rozpoczął
naukę malarstwa w pracowni Melchiora Bocksbergera (ok. 1540— 1589), wziętego artysty, specjalizują-
cego się w malowidłach ściennych i fasadowych5. Zostawszy w 1559 r. mistrzem, Schwarz udał się do
Italii, gdzie przebywał w latach 1570— 1573. Według twierdzenia Carlo Ridolfiego miał tam być uczniem
Tycjana6. Dłuższy pobyt artysty w Wenecji nie ulega kwestii, gdyż twórczość jego wykazuje wpływy
i dobrą znajomość malarstwa Tycjana, Veronese'a i Tintoretta. Powróciwszy do Monachium, uzyskał
Schwarz tytuł nadwornego malarza księcia elektora bawarskiego i rozwinął ożywioną działalność obej-
mującą Augsburg i Landshut. Twórczość jego, w której krzyżują się wpływy późnego renesansu, manie-
ryzmu i wczesnego baroku, wywarła duży wpływ nie tylko na sztukę regionu w którym działał, lecz także
na malarstwo Środkowej Europy, a po części także Niderlandów. Było to wynikiem współpracy malarza
1 Mdz. 522 x 370 mm; F. W. H. Holi s tein, Dutch and Flemish Etchings, Engrawings and Woodcuts, ca. 1450 — 1700, t. XXI,
Amsterdam [b.r.], s. 18 nr 53.
2 The Illustrated Bartsch t. XXVI Formerly volume 14 (Part 1), New York 1978, nr 65 (74) i 72 (75).
3 Ibid., t. XXXI Formerly 15 (Part 1), New York 1986, s. 238 nr 3 (341).
4 Incisori mantovani del'500 Giovan Battista, Adamo, Diana Scultori e Giorgio Ghisi dalie collezione del Gabinetto Nazionale
delie Stampe e delia Calcografia Nazionale, Catalogo di Stefania Massari, Roma 18 dicembre 1980 31 gennaio 1981, nr 134.
5 Takie daty podaje: U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Kiinstler, t. XXX, Leipzig 1936, s. 358 — 362;
H. Geissler, Christoph Schwarz ca. 1548 — 1592, Phil. Diss., Freiburg i. Br. 1960, maszynopis. Dr Sergiusz Michalski zechce
przyjąć podziękowanie za umożliwienie uzyskania kserokopii interesujących mnie fragmentów dysertacji.
6 C. R idol fi, Le meraviglie dell'arte ovvero le vite degli illustri pittori veneti e delio stato, opr. D. Freiherrn von Hadeln, t. I,
Berlin 1914, s. 267.