DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0220
216
JERZY KOWALCZYK
istotny wkład mają włoscy historycy sztuki, dzięki opublikowaniu pełnego katalogu rysunków architek-
tonicznych z Archiwum Historycznego Akademii Św. Łukasza7. Również uczeni niemieccy i amerykań-
scy, interpretując rysunki konkursowe z okazji wystawy w Pensylwanii w 1982 г., omawiali także
projekty polskich laureatów8.
Pierwszy sięgnął po laury i godność akademika stypendysta króla Jana III Sobieskiego malarz Jerzy
Szymonowicz-Siemiginowski, zwany Eleuterem. Zdobył on w 1681 r. pierwszą nagrodę w pierwszej
najwyższej klasie konkursu i tegoż roku został powołany do Akademii S. Luca jako Academico studioso,
co było dla Polaka — ruskiego zresztą pochodzenia — wyróżnieniem niezwykłym9. Już następnego
roku laureatem konkursu w Akademii S. Luca został drugi Polak — Jan Reisner, również stypendysta
króla Jana III. Dostał się do Akademii za protekcją kardynała Carlo Barberiniego. Studiował równo-
cześnie architekturę i malarstwo. Na konkursie architektonicznym w 1682 r. w najwyższej pierwszej
klasie zdobył primo premio za projekt wielkiego centralnego kościoła z kopułą na wysokim tamburze
(il. 1). Podobnie jak Eleuter otrzymał papieski tytuł Aulae Lateranensis Comes i był mianowany Kawale-
rem Złotej Ostrogi10. Szymonowicz i Reisner utorowali drogę następnym Polakom do sukcesów w Aka-
demii S. Luca. W ich ślady poszli dwadzieścia lat później dwaj młodzi architekci: Kasper Bażanka
i Benedykt Renard.
Kasper Bażanka, urodzony ok. 1680 г., został wysłany do Rzymu jako stypendysta biskupa krakow-
skiego, zapewne Jana Małachowskiego. Według pośredniej relacji Francesca Baldinucciego, na którą
pierwszy zwrócił uwagę Henryk Dziurla, i trafnie ją zinterpretował, Kasper Bażanka był uczniem samego
Andréa Pozza11. W 1704 r. Bażanka zdobył w pierwszej klasie konkursowej pierwszą nagrodę za projekt
urbanistyczno-architektoniczny Pubblica curia eon i suoi annessi. W tej klasie pozostawił w „pobitym
polu" plejadę znakomitych później twórców włoskich, jak Carlo Stefano Fontana i Filippo De Romanis,
laureatów secondo premio ex aequo, oraz Gabriele Valvassori i Filippo Ottoni, którzy zdobyli ex aequo
trzecie miejsce12. Uroczystość ogłoszenia wyników konkursu odbyła się 24 kwietnia 1704 r. na Kapitolu
pod przewodnictwem słynnego malarza Carla Maratty, il principe Akademii Św. Łukasza13.
Już wybór tematu zadania konkursowego, dokonany przez członka jury arch. Francesca Fontanę,
przywodził na myśl wielkie założenia publiczne cesarskiego Rzymu i monumentalne na miarę antyku
wizje Berniniego14. Wielki, skomplikowany w bryle gmach kurii łączy w planie formę rotundy (środ-
kowy dziedziniec z portykami), krzyża greckiego oraz czworoboku ze ściętymi narożami i wklęsło
wygiętymi skrzydłami. Potężna bryła gmachu kurii wpisana jest w wielki prostokątny plac publiczny —
forum z portykami, które opływają wklęsłą linią centralnie położony gmach (il. 2 — 3). Taka kompozycja
jest jakby znacznie udoskonaloną koncepcją projektu konkursowego Carla Parentiego, wyróżnionego
III nagrodą na konkursie akademickim w 1696 г. (I nagrodę uzyskał wówczas Pompeo Ferrari)15.
Projekty Parentiego i Bażanki powstały w kręgu Carla Fontany, który kontynuując tradycje Berniniego,
odgrywał wówczas na terenie Rzymu rolę pierwszoplanową. Nie jest to sprzeczne z faktem, że Bażan-
ka — jak to udowodnił Henryk Dziurla — był uczniem Andréa Pozzo16.
Sporo sukcesów odniósł Benedykt Renard, którego w aktach Akademii zawsze określano jako polac-
co, mimo francuskiego brzmienia nazwiska. Wywodził się z osiadłej w Polsce rodziny pochodzenia
francuskiego. Rekomendował go kard. Giuseppe Imperiali. Był laureatem w trzech kolejnych konkur-
sach. W 1705 r. otrzymał secondo premio in terza classe za inwentaryzację wskazanego dzieła architek-
7 P. Marconi, A. Cipriani, E. Valeriani, / disegni di architettura dell'Archivio storico deWAccademia di San Luca, t. I,
Roma 1974.
8 Architectural Fantasy and Reality, Drawings from the Accademia Nazionale di San Luca in Rome Concorsi Clementini
1700—1750, Drawings Selected and Catalogue Research Directed by Hellmut Hager, Muséum of Art the Pennsylvania State
University, University Park, Pennsylvania, December 6 — 23, 1981 — January 5 — 31, 1982, Pennsylvania 1981.
9 Gebarowicz, Młodość i pierwsze prace...; Karpowicz, Jerzy Eleuter Siemiginowski, malarz polskiego baroku, Wrocław
1974, s. 18-19, 39-45; Malinowska, op. cit., s. 218 п.
10 Karpowicz, Jan Reisner..., s. 72 п., 80 п.; tenże Reisner Jan, [w:] Polski słownik biograficzny (cyt. dalej: PSB), t. XXXI,
Wrocław 1988, s. 33 п.; Malinowska, op. cit., s. 224 п.; Marconi, Cipriani, Valeriani, op. cit., t. I, s. 4, il. 56 — 58.
11 H. Dziurla, Kacper Bażanka był uczniem Andrei Pozza, „BHS" LI: 1989, nr 2, s. 179—182.
12 Trzy rysunki konkursowe Bażanki zostały po raz pierwszy opublikowane w 1974 r. przez autorów: Marconi, Cipriani,
Valeriani, op. cit., s. 6, il. 106, 107; O zdobyciu I miejsca w konkursie klementyńskim w 1704 r. pierwszy z polskich badaczy pisał
Loret, Gli artisti..., s. 33, ale rysunki opublikowała dopiero w 1975 r. Malinowska, op. cit., s. 226 п.
13 G. Ghezzi, Le buone arti sempre più gloriose nel Campidoglio per la solenne Accademia del Disegno Nel di 24. Aprile
MDCCIV, Roma [1704], s. 66 n.
14 B. Balco, Concorso Clementico of 1704, [w:] Architectural Fantasy..., s. 17 n.
15 Marconi, Cipriani, Valeriani, op. cit., t. I, s. 4, il. 45 — 47 (nieprawidłowo określono rok konkursu na 1681).
16 Ponieważ Pozzo wyjechał z Rzymu do Wiednia w 1702 r. na kilka lat, wobec tego Bażanka ostatni etap studiów mógł
odbywać pod kierunkiem innego architekta, może właśnie Carla Fontany.
JERZY KOWALCZYK
istotny wkład mają włoscy historycy sztuki, dzięki opublikowaniu pełnego katalogu rysunków architek-
tonicznych z Archiwum Historycznego Akademii Św. Łukasza7. Również uczeni niemieccy i amerykań-
scy, interpretując rysunki konkursowe z okazji wystawy w Pensylwanii w 1982 г., omawiali także
projekty polskich laureatów8.
Pierwszy sięgnął po laury i godność akademika stypendysta króla Jana III Sobieskiego malarz Jerzy
Szymonowicz-Siemiginowski, zwany Eleuterem. Zdobył on w 1681 r. pierwszą nagrodę w pierwszej
najwyższej klasie konkursu i tegoż roku został powołany do Akademii S. Luca jako Academico studioso,
co było dla Polaka — ruskiego zresztą pochodzenia — wyróżnieniem niezwykłym9. Już następnego
roku laureatem konkursu w Akademii S. Luca został drugi Polak — Jan Reisner, również stypendysta
króla Jana III. Dostał się do Akademii za protekcją kardynała Carlo Barberiniego. Studiował równo-
cześnie architekturę i malarstwo. Na konkursie architektonicznym w 1682 r. w najwyższej pierwszej
klasie zdobył primo premio za projekt wielkiego centralnego kościoła z kopułą na wysokim tamburze
(il. 1). Podobnie jak Eleuter otrzymał papieski tytuł Aulae Lateranensis Comes i był mianowany Kawale-
rem Złotej Ostrogi10. Szymonowicz i Reisner utorowali drogę następnym Polakom do sukcesów w Aka-
demii S. Luca. W ich ślady poszli dwadzieścia lat później dwaj młodzi architekci: Kasper Bażanka
i Benedykt Renard.
Kasper Bażanka, urodzony ok. 1680 г., został wysłany do Rzymu jako stypendysta biskupa krakow-
skiego, zapewne Jana Małachowskiego. Według pośredniej relacji Francesca Baldinucciego, na którą
pierwszy zwrócił uwagę Henryk Dziurla, i trafnie ją zinterpretował, Kasper Bażanka był uczniem samego
Andréa Pozza11. W 1704 r. Bażanka zdobył w pierwszej klasie konkursowej pierwszą nagrodę za projekt
urbanistyczno-architektoniczny Pubblica curia eon i suoi annessi. W tej klasie pozostawił w „pobitym
polu" plejadę znakomitych później twórców włoskich, jak Carlo Stefano Fontana i Filippo De Romanis,
laureatów secondo premio ex aequo, oraz Gabriele Valvassori i Filippo Ottoni, którzy zdobyli ex aequo
trzecie miejsce12. Uroczystość ogłoszenia wyników konkursu odbyła się 24 kwietnia 1704 r. na Kapitolu
pod przewodnictwem słynnego malarza Carla Maratty, il principe Akademii Św. Łukasza13.
Już wybór tematu zadania konkursowego, dokonany przez członka jury arch. Francesca Fontanę,
przywodził na myśl wielkie założenia publiczne cesarskiego Rzymu i monumentalne na miarę antyku
wizje Berniniego14. Wielki, skomplikowany w bryle gmach kurii łączy w planie formę rotundy (środ-
kowy dziedziniec z portykami), krzyża greckiego oraz czworoboku ze ściętymi narożami i wklęsło
wygiętymi skrzydłami. Potężna bryła gmachu kurii wpisana jest w wielki prostokątny plac publiczny —
forum z portykami, które opływają wklęsłą linią centralnie położony gmach (il. 2 — 3). Taka kompozycja
jest jakby znacznie udoskonaloną koncepcją projektu konkursowego Carla Parentiego, wyróżnionego
III nagrodą na konkursie akademickim w 1696 г. (I nagrodę uzyskał wówczas Pompeo Ferrari)15.
Projekty Parentiego i Bażanki powstały w kręgu Carla Fontany, który kontynuując tradycje Berniniego,
odgrywał wówczas na terenie Rzymu rolę pierwszoplanową. Nie jest to sprzeczne z faktem, że Bażan-
ka — jak to udowodnił Henryk Dziurla — był uczniem Andréa Pozzo16.
Sporo sukcesów odniósł Benedykt Renard, którego w aktach Akademii zawsze określano jako polac-
co, mimo francuskiego brzmienia nazwiska. Wywodził się z osiadłej w Polsce rodziny pochodzenia
francuskiego. Rekomendował go kard. Giuseppe Imperiali. Był laureatem w trzech kolejnych konkur-
sach. W 1705 r. otrzymał secondo premio in terza classe za inwentaryzację wskazanego dzieła architek-
7 P. Marconi, A. Cipriani, E. Valeriani, / disegni di architettura dell'Archivio storico deWAccademia di San Luca, t. I,
Roma 1974.
8 Architectural Fantasy and Reality, Drawings from the Accademia Nazionale di San Luca in Rome Concorsi Clementini
1700—1750, Drawings Selected and Catalogue Research Directed by Hellmut Hager, Muséum of Art the Pennsylvania State
University, University Park, Pennsylvania, December 6 — 23, 1981 — January 5 — 31, 1982, Pennsylvania 1981.
9 Gebarowicz, Młodość i pierwsze prace...; Karpowicz, Jerzy Eleuter Siemiginowski, malarz polskiego baroku, Wrocław
1974, s. 18-19, 39-45; Malinowska, op. cit., s. 218 п.
10 Karpowicz, Jan Reisner..., s. 72 п., 80 п.; tenże Reisner Jan, [w:] Polski słownik biograficzny (cyt. dalej: PSB), t. XXXI,
Wrocław 1988, s. 33 п.; Malinowska, op. cit., s. 224 п.; Marconi, Cipriani, Valeriani, op. cit., t. I, s. 4, il. 56 — 58.
11 H. Dziurla, Kacper Bażanka był uczniem Andrei Pozza, „BHS" LI: 1989, nr 2, s. 179—182.
12 Trzy rysunki konkursowe Bażanki zostały po raz pierwszy opublikowane w 1974 r. przez autorów: Marconi, Cipriani,
Valeriani, op. cit., s. 6, il. 106, 107; O zdobyciu I miejsca w konkursie klementyńskim w 1704 r. pierwszy z polskich badaczy pisał
Loret, Gli artisti..., s. 33, ale rysunki opublikowała dopiero w 1975 r. Malinowska, op. cit., s. 226 п.
13 G. Ghezzi, Le buone arti sempre più gloriose nel Campidoglio per la solenne Accademia del Disegno Nel di 24. Aprile
MDCCIV, Roma [1704], s. 66 n.
14 B. Balco, Concorso Clementico of 1704, [w:] Architectural Fantasy..., s. 17 n.
15 Marconi, Cipriani, Valeriani, op. cit., t. I, s. 4, il. 45 — 47 (nieprawidłowo określono rok konkursu na 1681).
16 Ponieważ Pozzo wyjechał z Rzymu do Wiednia w 1702 r. na kilka lat, wobec tego Bażanka ostatni etap studiów mógł
odbywać pod kierunkiem innego architekta, może właśnie Carla Fontany.