Rocznik Historii Sztuki (35.2010)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXV
Wydawnictwo Neriton, 2010

TERESA GRZYBKOWSKA

UNIWERSYTET MUZYCZNY FRYDERYKA CHOPINA

OGRÓD ARMIDY ARKADYJSKIEJ HELENY RADZIWIŁŁOWEJ

Tum widział, co tylko najpiękniejszego na
Ojczystej ziemi widzieć można

wpis generała Karola Kniaziewicza
do księgi gości w Arkadii, 6 IX1810

„M'involio altrui par ritrovar me stessa" - uciekam od innych, aby odnaleźć samą siebie. Taki napis, za
Horacym, zleciła umieścić Helena Radziwiłłowa nad południowo-wschodnim, pierwotnie głównym wejściem
do Świątyni Diany w Arkadii1. Nad wejściem od strony zachodniej natomiast powtórzyła za Petrarką: „Dove
pace trovai d'ogni mia guerra" - tutaj znalazłam ukojenie po życiowych burzach. Takie cele przyświecały
księżnej, gdy zakładała swoją wyśnioną Arkadię i wznosiła w parku najważniejszą budowlę - Świątynię
Diany2. Arkadia miała być elegijnym ogrodem marzeń o przeszłości starożytnej, średniowiecznej, renesanso-
wej, miejscem wypełnionym myślami o przemijaniu i śmierci, o różnych odmianach miłości, wśród których
ważna rola przypadała przyjaźni - a zatem wszystkim, co było treścią związanego z wolnomularstwem życia
fundatorki. Literackie komentarze umieszczone we wnętrzach budowli lub obok nich objaśniały jej intencje.
Podobnie czynił Stanisław Herakliusz Lubomirski w swoim arkadyjskim ustroniu w Ujazdowie (później-
szych Łazienkach Królewskich). Inskrypcje stanowiły nierozłączną całość z wzniesionymi tam budowlami.

HELENA RADZIWIŁŁOWA

Helena Radziwiłłowa (1753-1821), córka podkanclerzego litewskiego Antoniego Przezdzieckiego
i Katarzyny z Ogińskich, żona Michała Hieronima Radziwiłła, była jedną z trzech najświetniejszych kosmo-
politycznych kobiet w ówczesnej Polsce. Zaprzyjaźniona z Izabelą z Flemmingów Czartoryską, konkurowała
z jej Powązkami, a potem Puławami, jednak obie, pochłonięte pasją kolekcjonerską, inspirowały się nawza-
jem. Izabela Czartoryska zbierała przede wszystkim pamiątki po polskich bohaterach narodowych i sławnych
osobistościach ze wszystkich stron świata, Helena Radziwiłłowa koncentrowała się na starożytnej rzeźbie.

1 Dzisiaj tego napisu nie ma, zapomniano o nim w czasie odnawiania świątyni. Autorka dziękuje Janowi Prokopowiczowi,
kierownikowi działu sztuki, oraz Annie Maniakowskiej-Seydak, Irenie Mońce, Jadwidze Martyniak, Monice Antczak z Muzeum
w Nieborowie i Arkadii za okazaną koleżeńską pomoc w trakcie pisania tego szkicu. Fundacji XX Czartoryskich w Krakowie
dziękuję za wyrażenie zgody na reprodukcje rysunków J.R Norblina. Podziękowania szczególne składam Krzysztofowi Załęskiemu
za wskazanie literatury wolnomularskiej, rozmowy oraz zgodę na reprodukowanie ryciny wolnomularskiej będącej Jego własnością.

2 W. Piwkowski, Arkadia Heleny RadziwiUowej. Studium historyczne, Warszawa 1998, tam obszerna literatura
i dokumentacja archiwalna; Et in Arcadia ego. Muzeum księżnej Heleny RadziwiUowej. Katalog wystawy w Świątyni Diany
w Arkadii, red. T. M i к о с к i, W. Piwkowski, maj-wrzesień 2001.