Rocznik Historii Sztuki (35.2010)

OGRÓD ARMIDY ARKADYJSKIEJ - HELENY RADZIWIŁŁOWEJ

27

26. Zegar słoneczny i księżycowy niegdyś na zewnętrznej płd. ścianie sypialni w Świątyni Diany w Arkadii
koło Nieborowa, XVIII w. Obecnie w sieni-garderobie w Pałacu w Nieborowie. Fot. Л. Grzybkowski

Pan, syn Hermesa i nimfy Driope, był najpotężniejszym z satyrów, najstarszym mieszkańcem greckiej
Arkadii, opiekunem pasterzy i ich stad oraz rozrodczych płodnych sił natury, nie mogło go więc zabraknąć
w miejscu odrodzenia Arkadii. Pan często występował w orszaku Dionizosa, słynął z jurności. Pamiętajmy,
że mitologiczna Arkadia jest miejscem, gdzie można czuć się wolnym, nie obowiązują tu powszechnie przy-
jęte zasady i sądy moralne81. W Arkadii Radziwiłłowej Pan spełniał konkretne, nie tylko symboliczne zada-
nia, m.in. sprawował pieczę nad prawdziwymi owcami i pasterzami usadowionymi obok Przybytku Arcy-
kapłana. Był w pewien sposób związany z Asklepiosem, bowiem i jego niektórzy uznawali za lekarza.
A wiadomo było starożytnym, że miłość leczy, dowodzi tego Epidauros, gdzie Asklepios uzdrawiał sztuką,
pięknem, miłością.

Przybytek Pana był punktem centralnym Arkadii. Tutaj znajdował się jego ołtarz otoczony roślinnością,
tutaj spełniało się najważniejsze przesłanie Świątyni Miłości, Przyjaźni, Mądrości. Aż korci, by przypomnieć
ideał małego, intymnego pokoju jako idealnego miejsca uwodzenia, opisywanego przez Dominique'a Vivanta
Denona, mistrza powieści buduarowej, zwłaszcza sławnej w salonach Point de lendemain, wydanej w Paryżu
w 1777 r. Bohater jej odkrył, że najdoskonalszym miejscem uwodzenia jest intymny, mały pokój. Vivant
Denon w 1807 r. był w Gdańsku, gdzie mógł spotkać Gedeona Radziwiłła, a w tym samym roku przebywał
też w Warszawie82. Izabela Czartoryska83 korespondowała z nim i jest nieprawdopodobne, by nie poleciła
swojej przyjaciółce tego uczonego światowca, dyrektora Luwru, artysty, wybitnego znawcy sztuki egipskiej84,
którą poznał w czasie wyprawy Napoleona.

Dla francuskich pisarzy powieści buduarowych i dla Radziwiłłowej ogród i znajdujące się w nim
budynki były jednym z elementów wyrażających uczucia, zmiany kontrastowych wrażeń, łączących filozo-
fię z poezją. Jean-François Bastide - architekt i pisarz, wydał w 1758 r. ni to powieść erotyczną, ni to trak-
tat architektoniczny La petite maison. Przekonywał, że architektura i ogrody mają moc tworzenia uczuć oraz

81 Myśl o takim aspekcie Arkadii przypomniał w kontekście malarskiej i fotograficznej twórczości Thomasa Eakinsa, mającej
też cele dydaktyczne, skierowane przeciwko amerykańskim bigotom i religijnym fanatykom: J. T h o m s o n, Jak czytać malarstwo
współczesne, tłum. J. H o 1 z m a n, Kraków 2006, s. 49.

82 K. Aj e w s к i, Denon a Polska i Polacy, „Biuletyn Historii Sztuki", LXXI, 2009, nr 1-2, s. 120-125.

83 Z y g u 1 s к i j u п., op. cit., passim.

84 P. S t r a t h e r n, Napoleon w Egipcie, „Największa sława ", tłum. T. H o r n o w s к i, Poznań 2009, passim. Denon był jedną
z ważniejszych postaci wśród uczonych i artystów zabranych przez Napoleona na wyprawę. Jego publikacje stały się ważne dla
masonerii oraz historii sztuki egipskiej i egiptycyzującej.