Rocznik Historii Sztuki (35.2010)

30

TERESA GRZYBKOWSKA

30. Przybytek Pana w Świątyni Diany w Arkadii koło Nieborowa. Tyrs z szyszką, dekoracja
stiukowa elewacji nad drzwiami sypialni. Fot. T. Grzybkowska

kto inny, jak Hermes prowadził owe dusze z zaświatów. Klucz-kaduceusz powstał dla Arkadii, natomiast
Izabela Czartoryska uczytelniła jego funkcję, nakazując umieścić na nim greckie słowa: MNHMEE ANOITQ
IEPON - Otwieram Świątynię Pamięci, oraz swoje inicjały i datę 1С. A:MDCCCI. Hermes przewodnik
dusz połączył obie świątynie - arkadyjską i puławską, a więc przeszłość i przyszłość. Helena Radziwił-
łowa wskrzeszała przeszłość - pamięć starożytnego świata. Izabela Czartoryska wykorzystała Hermesa do
sprawy narodowej. Stworzyła w Puławach pierwsze muzeum narodowe, ożywiając pamięć o polskich kró-
lach, wodzach, bohaterach, by ją zachować dla przyszłych pokoleń Polaków. Patrzyła więc w przyszłość,
podczas gdy jej przyjaciółka żyła przeszłością. Czartoryska nad wejściem do Świątyni Pamięci poleciła
umieścić napis: „Przeszłość Przyszłości". Może w ten sposób Świątynia Sybilli i klucz do niej kryją tajem-
nicę przyjaźni Izabeli i Heleny. W tym napisie połączone zostały obie budowle przyjaciółek: arkadyjska
Świątynia Miłości, Przyjaźni (Diany) i puławska Świątynia Pamięci (Sybilli) - wszak miłość gwarantuje
pamięć. Zważywszy, jaką wówczas wielką rolę w kulturze życia codziennego, a zwłaszcza wśród wolnomu-
larzy, spełniały miłość i przyjaźń, takie wyjaśnienie wydaje się oczywiste. Klucz do arkadyjskiej świątyni
zaginął, ale jego forma i znaczenie przetrwały w kluczu otwierającym puławską Świątynię Pamięci i napisie
nad wejściem do niej. Przetrwała w tak szlachetnym przesłaniu wiadomość o miłości i pamięci, przeszłości
budującej przyszłość.

PRZYBYTEK ARCYKAPŁANA

Najoryginalniejsza budowla w Arkadii - Przybytek Arcykapłana - powstał jako ruina - symbol prze-
mijania ludzkiej działalności, celowo skontrastowany z jasnością porządku architektonicznego Świątyni
Diany. Również w tych kontrastach przewijał się wątek wolnomularski związany z symboliką kobiecych lóż
- więc motyw światła i ciemności, nocy i dnia, śmierci i życia, chaosu ruin i porządku architektury97. Upływ
czasu dokumentowała Chimera, rzeźba Gioachima Staggiego, na jednej z elewacji tego budynku z napisem
„UEspćrence nourrit une Chimère et la vie s'écoule" - Nadzieja karmi Chimerę, a życie ucieka. W elewacje
wmontowano około 200 fragmentów rzeźb, głównie z nagrobka biskupa Jakuba Uchańskiego z kolegiaty
łowickiej, dzieła Michałowicza z Urzędowra. Jednak najważniejsza była tu wspomniana rzeźba Asklepiosa
(por. il. 14), pełniącego funkcję arcykapłana. Obok znajdowało się lapidarium z fragmentami rzeźb, waz.
Spolia - ułomki starożytne - wmurowywane w elewacje budowli, znane były z renesansowych willi Farnese

Et in Arkadia Ego..., s. 55.