DOI Artikel:
Bernhardt, Katja: Oddział architektury w dawnej Wyższej Szkole Technicznej w Gdańsku (1904-1945): struktura, wykładowcy, koncepcje
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0122
116
KAIMA BERNHARDT
towarzyszyła jej już w momencie powstania jako pruskiej instytucji, której przypisano szczególną rolę
w narodowej konsolidacji tzw. niemieckiego Wschodu.
Polityzacja w typowy dla dziedziny architektury sposób dotknęła także Oddział Architektury (Abteilung
fur Architektur), utworzony wraz z powołaniem Gdańskiej Królewskiej Wyższej Szkoły Technicznej w 1904 r.
Stopniowo, na bazie założeń twórczych pierwszych profesorów oddziału, ukształtował się tu odrębny stosu-
nek do architektury, inspirowany współczesnymi dyskusjami teoretycznymi, geopolitycznym położeniem
Gdańska oraz jego historyczną substancją budowlaną. Kultywując tę postawę, wykładowcy nie tylko wywie-
rali wpływ na studentów architektury oraz trwale oddziaływali na lokalne inicjatywy budowlane i urbani-
styczne, ale również angażowali się w narodowo-polityczne kampanie. Powyższe fakty pozwalają wysunąć
hipotezę o istnieniu „gdańskiej szkoły architektury".
Ponieważ o studiach architektonicznych na WST w Gdańsku wiadomo stosunkowo niewiele3, w niniej-
szym artykule zarysuję na początku drogę rozwoju tamtejszego Oddziału Architektury. Opieram się przy tym
na analizie drukowanego materiału źródłowego, dostępnego w formie dokumentów uczelnianych różnego
rodzaju (planów zajęć, dysertacji doktorskich itd.), na artykułach prasowych i publikacjach Oddziału, a także
na źródłach archiwalnych (akta personalne, korespondencja itp.). W drugiej części skupię się na zagadnie-
niach istotnych dla zrozumienia „gdańskiej szkoły architektury". Przy tym artykuł mój wpisuje się, z jednej
strony, w badania na temat historii wykształcenia architektów, które, zwłaszcza na wyższych szkołach tech-
nicznych, w ostatnich dwóch stuleciach pozostają mimo niedawnych prób4 dezyderatem badawczym. Z dru-
giej jednak strony, dotyczy także zjawiska dynamicznie narastającego w ostatnich latach zainteresowania
historią architektury Gdańska XIX i 1. poł. XX w.5, która do tej pory - z wyjątkiem wielokrotnie opracowy-
wanych dziejów odbudowy miasta po 1945 roku6 - zajmowała się przede wszystkim pojedynczymi
aspektami.
3 Pierwsze naukowe studium dotyczące Oddziału Architektury WST w Gdańsku opublikowali: E. Barylewska-
-S z y m a ń s к a, W. Szymański, Wydział Architektury Wyższej Szkoły Technicznej w Gdańsku (w łatach 1904-1918) i dysertacja
Ottona Rollenhagena, [w:] Rollenhagen, Otto: Untersuchung und Beschreibung der Danziger Biirgerhàuser mit besonderer
Darstellung der Bauten aus der Zeit der Gotik zur Spâtrenaissance / Analiza i opis gdańskich kamienic mieszczańskich, ze
szczególnym uwzględnieniem budowli z czasów od gotyku do późnego renesansu. Edition der nicht verôffentlichten Dissertation
(1910 1915) /Edycja nieopublikowanej dysertacji (1910-1915), red. E. Barylewska - Szymańska, E. Bauer, D. Popp,
W. Szymański, Marburg, Gdańsk 2008, s. 55-73. Krótkie noty z historii Oddziału zawiera literatura wspomnieniowa: B.Meyer-
-Plath, Abteilung fur Architektur, [w:] Beitràge und Dokumente..., s. 100-101; Ruhnau, op. cit., s. 42 48.
4 Wykształcenie architektów na kluczowych w tym kontekście niemieckich wyższych szkołach technicznych omówiono przede
wszystkim w opracowaniach ogólnych poszczególnych uczelni. Pogłębione analizy tej tematyki zawierają: K. BI ohm,
W. Nerdinger, Architekturschule Munchen 1868-1993. 125 Jahre Technische Universitàt Munchen, Miinchen 1993; M. F r e y t a g,
Stuttgarter Schule fur Architektur 1919 bis 1933. Versuch einer Bestandsaufnahme in Wort und Bild, [dysertacja doktorska na
Uniwersytecie w Stuttgarcie, 1996]. Próbę przeglądowego omówienia historii kształcenia architektonicznego od antyku do XX w.
zawiera: Entwerfen. Architektenausbildung in Europa von Vitruv bis Mitte des 20. Jahrhunderts. Geschichte - Théorie - Praxis,
hrsg. R. Johannes, Hamburg 2009. Porównawcze studium edukacji architektonicznej na wyższych szkołach technicznych obszaru
niemieckojęzycznego nie zostało dotąd podjęte.
5 Pierwsze kroki do pogłębionego badania tego okresu podejmowano w latach 90. w kręgu PG: P. L o r e n s, Przekształcenia
obszaru śródmieścia Gdańska w łatach 1793-1945, [w:] Gdańsk Pomnik Historii, cz. 1, red. A. Kostarczyk, Gdańsk 1998 (teka
gdańska, t. 3); R. Cielątkowska, P. Lorens, Architektura i urbanistyka osiedli socjalnych Gdańska okresu XX-lecia
międzywojennego, Gdańsk 2000. W dalszym ciągu opracowane poszczególne aspekty. Jako przykłady należy tu wymienić:
A. G r o t h-K u b i с к a, Neogotyckie wielonawowe kościoły Gdańska, [w:] Studia nad architekturą Gdańska i Pomorza, red.
A. Grzybkowski, Warszawa 2004, s. 159-213 ; W. Urbański, Architektura mieszczańska śródmieścia Gdańska w kontekście
kształtowania się obywatelskich i instytucjonalnych form opieki nad zabytkami, [w:] Kamienica w krajach Europy Północnej, red.
M.J. Sołtysik, Gdańsk 2004, s. 283 -326. Przykładem nowego zainteresowania niemieckich badaczy tym tematem jest praca
doktorska: В. P u s b а с к, Die Stadt ais Heimat. Die Danziger Denkmalpflege zwischen 1933 und 1939, Koln, Weimar 2006. Impulsu
dostarczają najnowsze badania na ten temat Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego pod kierownictwem Małgorzaty
Omilanowskiej oraz Domu Upenhagena (Muzeum Historyczne Miasta Gdańska) pod kierownictwem Ewy Barylewskiej-Szymańskiej.
Wynikami tej pracy są m.in.: artykuł M. Omilanowskiej, Problematyka identyfikacji narodowej i regionalnej na przykładzie
architektury Gdańska lat 1871-1914. Gdańska czy(li) niemiecka?, [w:] Mecenat artystyczny a oblicze miasta. Materiały LVI
Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 8-10 XI 2007, red. D. Nowacki, Kraków 2008,
s. 169 184, wydane przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Muzeum Sopotu monografie poświęcone poszczególnym
architektom i powstające w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego prace magisterskie.
6 Zob. najnowsze i najobszerniejsze studium: J. Friedrich, Neue Stadt in altem Gewand. Der Wiederaufbau Danzigs
1945-1960, Wien, Koln, Weimar 2010 (Visuelle Geschichtskultur 4).
KAIMA BERNHARDT
towarzyszyła jej już w momencie powstania jako pruskiej instytucji, której przypisano szczególną rolę
w narodowej konsolidacji tzw. niemieckiego Wschodu.
Polityzacja w typowy dla dziedziny architektury sposób dotknęła także Oddział Architektury (Abteilung
fur Architektur), utworzony wraz z powołaniem Gdańskiej Królewskiej Wyższej Szkoły Technicznej w 1904 r.
Stopniowo, na bazie założeń twórczych pierwszych profesorów oddziału, ukształtował się tu odrębny stosu-
nek do architektury, inspirowany współczesnymi dyskusjami teoretycznymi, geopolitycznym położeniem
Gdańska oraz jego historyczną substancją budowlaną. Kultywując tę postawę, wykładowcy nie tylko wywie-
rali wpływ na studentów architektury oraz trwale oddziaływali na lokalne inicjatywy budowlane i urbani-
styczne, ale również angażowali się w narodowo-polityczne kampanie. Powyższe fakty pozwalają wysunąć
hipotezę o istnieniu „gdańskiej szkoły architektury".
Ponieważ o studiach architektonicznych na WST w Gdańsku wiadomo stosunkowo niewiele3, w niniej-
szym artykule zarysuję na początku drogę rozwoju tamtejszego Oddziału Architektury. Opieram się przy tym
na analizie drukowanego materiału źródłowego, dostępnego w formie dokumentów uczelnianych różnego
rodzaju (planów zajęć, dysertacji doktorskich itd.), na artykułach prasowych i publikacjach Oddziału, a także
na źródłach archiwalnych (akta personalne, korespondencja itp.). W drugiej części skupię się na zagadnie-
niach istotnych dla zrozumienia „gdańskiej szkoły architektury". Przy tym artykuł mój wpisuje się, z jednej
strony, w badania na temat historii wykształcenia architektów, które, zwłaszcza na wyższych szkołach tech-
nicznych, w ostatnich dwóch stuleciach pozostają mimo niedawnych prób4 dezyderatem badawczym. Z dru-
giej jednak strony, dotyczy także zjawiska dynamicznie narastającego w ostatnich latach zainteresowania
historią architektury Gdańska XIX i 1. poł. XX w.5, która do tej pory - z wyjątkiem wielokrotnie opracowy-
wanych dziejów odbudowy miasta po 1945 roku6 - zajmowała się przede wszystkim pojedynczymi
aspektami.
3 Pierwsze naukowe studium dotyczące Oddziału Architektury WST w Gdańsku opublikowali: E. Barylewska-
-S z y m a ń s к a, W. Szymański, Wydział Architektury Wyższej Szkoły Technicznej w Gdańsku (w łatach 1904-1918) i dysertacja
Ottona Rollenhagena, [w:] Rollenhagen, Otto: Untersuchung und Beschreibung der Danziger Biirgerhàuser mit besonderer
Darstellung der Bauten aus der Zeit der Gotik zur Spâtrenaissance / Analiza i opis gdańskich kamienic mieszczańskich, ze
szczególnym uwzględnieniem budowli z czasów od gotyku do późnego renesansu. Edition der nicht verôffentlichten Dissertation
(1910 1915) /Edycja nieopublikowanej dysertacji (1910-1915), red. E. Barylewska - Szymańska, E. Bauer, D. Popp,
W. Szymański, Marburg, Gdańsk 2008, s. 55-73. Krótkie noty z historii Oddziału zawiera literatura wspomnieniowa: B.Meyer-
-Plath, Abteilung fur Architektur, [w:] Beitràge und Dokumente..., s. 100-101; Ruhnau, op. cit., s. 42 48.
4 Wykształcenie architektów na kluczowych w tym kontekście niemieckich wyższych szkołach technicznych omówiono przede
wszystkim w opracowaniach ogólnych poszczególnych uczelni. Pogłębione analizy tej tematyki zawierają: K. BI ohm,
W. Nerdinger, Architekturschule Munchen 1868-1993. 125 Jahre Technische Universitàt Munchen, Miinchen 1993; M. F r e y t a g,
Stuttgarter Schule fur Architektur 1919 bis 1933. Versuch einer Bestandsaufnahme in Wort und Bild, [dysertacja doktorska na
Uniwersytecie w Stuttgarcie, 1996]. Próbę przeglądowego omówienia historii kształcenia architektonicznego od antyku do XX w.
zawiera: Entwerfen. Architektenausbildung in Europa von Vitruv bis Mitte des 20. Jahrhunderts. Geschichte - Théorie - Praxis,
hrsg. R. Johannes, Hamburg 2009. Porównawcze studium edukacji architektonicznej na wyższych szkołach technicznych obszaru
niemieckojęzycznego nie zostało dotąd podjęte.
5 Pierwsze kroki do pogłębionego badania tego okresu podejmowano w latach 90. w kręgu PG: P. L o r e n s, Przekształcenia
obszaru śródmieścia Gdańska w łatach 1793-1945, [w:] Gdańsk Pomnik Historii, cz. 1, red. A. Kostarczyk, Gdańsk 1998 (teka
gdańska, t. 3); R. Cielątkowska, P. Lorens, Architektura i urbanistyka osiedli socjalnych Gdańska okresu XX-lecia
międzywojennego, Gdańsk 2000. W dalszym ciągu opracowane poszczególne aspekty. Jako przykłady należy tu wymienić:
A. G r o t h-K u b i с к a, Neogotyckie wielonawowe kościoły Gdańska, [w:] Studia nad architekturą Gdańska i Pomorza, red.
A. Grzybkowski, Warszawa 2004, s. 159-213 ; W. Urbański, Architektura mieszczańska śródmieścia Gdańska w kontekście
kształtowania się obywatelskich i instytucjonalnych form opieki nad zabytkami, [w:] Kamienica w krajach Europy Północnej, red.
M.J. Sołtysik, Gdańsk 2004, s. 283 -326. Przykładem nowego zainteresowania niemieckich badaczy tym tematem jest praca
doktorska: В. P u s b а с к, Die Stadt ais Heimat. Die Danziger Denkmalpflege zwischen 1933 und 1939, Koln, Weimar 2006. Impulsu
dostarczają najnowsze badania na ten temat Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego pod kierownictwem Małgorzaty
Omilanowskiej oraz Domu Upenhagena (Muzeum Historyczne Miasta Gdańska) pod kierownictwem Ewy Barylewskiej-Szymańskiej.
Wynikami tej pracy są m.in.: artykuł M. Omilanowskiej, Problematyka identyfikacji narodowej i regionalnej na przykładzie
architektury Gdańska lat 1871-1914. Gdańska czy(li) niemiecka?, [w:] Mecenat artystyczny a oblicze miasta. Materiały LVI
Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 8-10 XI 2007, red. D. Nowacki, Kraków 2008,
s. 169 184, wydane przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Muzeum Sopotu monografie poświęcone poszczególnym
architektom i powstające w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego prace magisterskie.
6 Zob. najnowsze i najobszerniejsze studium: J. Friedrich, Neue Stadt in altem Gewand. Der Wiederaufbau Danzigs
1945-1960, Wien, Koln, Weimar 2010 (Visuelle Geschichtskultur 4).