DOI article:
Bernhardt, Katja: Oddział architektury w dawnej Wyższej Szkole Technicznej w Gdańsku (1904-1945): struktura, wykładowcy, koncepcje
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0123
ODDZIAŁ ARCHITEKTURY W DAWNEJ WYŻSZEJ SZKOLE TECHNICZNEJ W GDAŃSKU (1904-1945)
117
GDAŃSK I JEGO WYŻSZA SZKOŁA TECHNICZNA
Źródła pisane, dotyczące fazy tworzenia WST, zarówno wewnętrzne dokumenty wytworzone przez
instytucje rządowe, jak i przekazy w mediach publicznych, dowodzą daleko idącej zgodności poglądów
i stałości w argumentacji przemawiającej za utworzeniem nowej pruskiej wyższej uczelni technicznej i jej
lokalizacją w Gdańsku. Ujawniają się tu już cechy, które w przyszłości staną się charakterystyczne7.
Punktem wyjścia było stwierdzenie dojmującego braku miejsc dla chętnych do podjęcia studiów na
szkołach technicznych w Królestwie Prus oraz zupełnym braku takowych we wschodnich prowincjach Rze-
szy. Obok tej podstawowej przesłanki, z utworzeniem WST w Gdańsku wiązano także nadzieję, że stanie
się ona impulsem do gospodarczego i kulturalnego rozkwitu regionu. Ofertę nowej uczelni zamierzano zatem
skierować głównie do jego mieszkańców. Przyciągnięcie wybitnych specjalistów techników i wykształcenie
nowych miałoby powodować rozwój przemysłu i rzemiosła oraz rolnictwa dzielnicy.
Plany gospodarcze powiązane były ściśle z celami narodowo-politycznymi. Chodziło nie tylko o sil-
niejsze sprzęgnięcie prowincji z Rzeszą, ale i uczynienie z uczelni „duchowego ośrodka działań koloniza-
cyjnych i kulturalnych [w prowincji] w najszerszym i najprawdziwszym znaczeniu słowa", co stanowiłoby
istotne oparcie dla „umacniania niemczyzny, zagrożonej od wschodu przez Rosję i Polskę, a od południa
przez Galicję i Czechy"8. Przytoczone oświadczenia czynników rządowych były inspirowane i forsowane
jednak przede wszystkim przez urzędników rządu prowincjonalnego Prus Zachodnich lub miasta Gdańska,
którym zależało na utworzeniu ośrodka akademickiego jako kulturalnego centrum miasta i regionu9.
Powiązanie z regionem, katalizator jego rozwoju, intensywne współdziałanie prowincji i Rzeszy, któ-
rego wzorcowym przykładem miała być uczelnia, podwójna misja: wsparcia dla niemczyzny w regionie
i intelektualnego centrum miasta - oto cechy strukturalne, które zdominowały zarówno całą historię WST
w Gdańsku do 1945 г., jak i wypłynęły - w pozytywny bądź negatywny sposób - na tożsamość członków
uczelni, profesorów, wykładowców i studentów. Są to zatem punkty odniesienia, których krytyczna analiza
musi się również stać częścią studium dotyczącego tamtejszego Oddziału Architektury.
ODDZIAŁ ARCHITEKTURY PIERWSZE PLANY
Organizacja oddziału architektonicznego w tworzącej się WST w Gdańsku stała początkowo pod zna-
kiem zapytania. Friedrich Althoff (1839-1908), dyrektor w Ministerstwie Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Mini-
sterium der geistlichen, Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten), który kierował przygotowaniami do
założenia uczelni, rozważał całkowitą rezygnację z utworzenia takiego oddziału. Argumenty przeciwko orga-
nizacji samodzielnych studiów architektonicznych w Gdańsku, wysuwane w kolejnych dyskusjach, wskazy-
wały na jakoby małe znaczenie architektury we wschodnich regionach Rzeszy. Miałoby to rzekomo skutkować
7 Na temat historii powstania uczelni: E. Keyser, Die Grundung der Technische Hochschule Danzig, [w:] Technische
Hochschule Danzig. 1904 1954, s. 14-17; K.-H. Manegold, Die Technische Hochschule Danzig im Rahmen der deutschen
Hochschulgeschichte, [w:] Beitràge und Dokumente..., s. 11-27; W a n g e r i n, Technische Hochschule Danzig...; R u h n a u, op. cit.;
Włodarski, op. cit.; P. Letkemann, Quellen zur Grundungs- und Baugeschichte der Technischen Hochschule Danzig,
[w:] Achte deutsch-polnische Begegnung zu Wissenschaft und Kultur im zusammenwachsenden Europa / Ósme niemiecko-polskie
spotkanie nauki i kultury w jednoczącej się Europie, red. G.H. G o r n i g, Liibeck 2007, s. 127-129. Wgląd w decyzje rządu związane
z tworzeniem szkoły oraz artykuły prasowe dają akta Ministerstwa Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Ministerium fur geistliche,
Unterrichts- und Médicinal-Angelegenheiten): Berlin Geheimes Staatsarchiv PreuBischer Kulturbesitz [dalej: GStA PK], zespoły
archiwalne: I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I, II, III.
8 GStA PK, I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. 1 Nr. 1 Bd. 1, Sprawozdanie w związku z problemem utworzenia wyższej szkoły
technicznej na pruskim Wschodzie, [Berlin], [2. Marz 1898], k. 106 (s. 10 drukowanego dokumentu).
9 Według badaczy (zob. przyp. 7 ), inicjatywa utworzenia wyższej uczelni wyszła od nadprezydenta Prowincji Prus Zachodnich,
Gustava von Gofilera. Początkowo myślał on o utworzeniu uniwersytetu, ale zmodyfikował ten projekt, kiedy Karl Alfred Jentzsch,
profesor geologii na uniwersytecie w Królewcu, zaproponował urządzenie wyższej szkoły technicznej. GoBlera wspierał w jego
wysiłkach zarówno poseł Landtagu Heinrich Rieckert, jak i magistrat Gdańska (m.in. petycja 19 I 1898 Pétition von Danziger
Burgern an Se. Excellenz den Herm Kultusminister Dr. Bosse-Berlin wegen Herverlegung einer Technischen Hochschule przez
burmistrza Gdańska do pruskiego ministra oświaty: GStA PK, I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I Nr. 1 Bd. 1, к. 22, 244 oraz I. HA
Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I Nr. 1 Adhib.). Miasto Gdańsk oddało do dyspozycji działkę pod budowę gmachu WST: Die technische
Hochschule in der Stadtverordneten-Versamm/ung, „Danziger Zeitung", (Abendausgabe) z 1 XII 1897.
117
GDAŃSK I JEGO WYŻSZA SZKOŁA TECHNICZNA
Źródła pisane, dotyczące fazy tworzenia WST, zarówno wewnętrzne dokumenty wytworzone przez
instytucje rządowe, jak i przekazy w mediach publicznych, dowodzą daleko idącej zgodności poglądów
i stałości w argumentacji przemawiającej za utworzeniem nowej pruskiej wyższej uczelni technicznej i jej
lokalizacją w Gdańsku. Ujawniają się tu już cechy, które w przyszłości staną się charakterystyczne7.
Punktem wyjścia było stwierdzenie dojmującego braku miejsc dla chętnych do podjęcia studiów na
szkołach technicznych w Królestwie Prus oraz zupełnym braku takowych we wschodnich prowincjach Rze-
szy. Obok tej podstawowej przesłanki, z utworzeniem WST w Gdańsku wiązano także nadzieję, że stanie
się ona impulsem do gospodarczego i kulturalnego rozkwitu regionu. Ofertę nowej uczelni zamierzano zatem
skierować głównie do jego mieszkańców. Przyciągnięcie wybitnych specjalistów techników i wykształcenie
nowych miałoby powodować rozwój przemysłu i rzemiosła oraz rolnictwa dzielnicy.
Plany gospodarcze powiązane były ściśle z celami narodowo-politycznymi. Chodziło nie tylko o sil-
niejsze sprzęgnięcie prowincji z Rzeszą, ale i uczynienie z uczelni „duchowego ośrodka działań koloniza-
cyjnych i kulturalnych [w prowincji] w najszerszym i najprawdziwszym znaczeniu słowa", co stanowiłoby
istotne oparcie dla „umacniania niemczyzny, zagrożonej od wschodu przez Rosję i Polskę, a od południa
przez Galicję i Czechy"8. Przytoczone oświadczenia czynników rządowych były inspirowane i forsowane
jednak przede wszystkim przez urzędników rządu prowincjonalnego Prus Zachodnich lub miasta Gdańska,
którym zależało na utworzeniu ośrodka akademickiego jako kulturalnego centrum miasta i regionu9.
Powiązanie z regionem, katalizator jego rozwoju, intensywne współdziałanie prowincji i Rzeszy, któ-
rego wzorcowym przykładem miała być uczelnia, podwójna misja: wsparcia dla niemczyzny w regionie
i intelektualnego centrum miasta - oto cechy strukturalne, które zdominowały zarówno całą historię WST
w Gdańsku do 1945 г., jak i wypłynęły - w pozytywny bądź negatywny sposób - na tożsamość członków
uczelni, profesorów, wykładowców i studentów. Są to zatem punkty odniesienia, których krytyczna analiza
musi się również stać częścią studium dotyczącego tamtejszego Oddziału Architektury.
ODDZIAŁ ARCHITEKTURY PIERWSZE PLANY
Organizacja oddziału architektonicznego w tworzącej się WST w Gdańsku stała początkowo pod zna-
kiem zapytania. Friedrich Althoff (1839-1908), dyrektor w Ministerstwie Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Mini-
sterium der geistlichen, Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten), który kierował przygotowaniami do
założenia uczelni, rozważał całkowitą rezygnację z utworzenia takiego oddziału. Argumenty przeciwko orga-
nizacji samodzielnych studiów architektonicznych w Gdańsku, wysuwane w kolejnych dyskusjach, wskazy-
wały na jakoby małe znaczenie architektury we wschodnich regionach Rzeszy. Miałoby to rzekomo skutkować
7 Na temat historii powstania uczelni: E. Keyser, Die Grundung der Technische Hochschule Danzig, [w:] Technische
Hochschule Danzig. 1904 1954, s. 14-17; K.-H. Manegold, Die Technische Hochschule Danzig im Rahmen der deutschen
Hochschulgeschichte, [w:] Beitràge und Dokumente..., s. 11-27; W a n g e r i n, Technische Hochschule Danzig...; R u h n a u, op. cit.;
Włodarski, op. cit.; P. Letkemann, Quellen zur Grundungs- und Baugeschichte der Technischen Hochschule Danzig,
[w:] Achte deutsch-polnische Begegnung zu Wissenschaft und Kultur im zusammenwachsenden Europa / Ósme niemiecko-polskie
spotkanie nauki i kultury w jednoczącej się Europie, red. G.H. G o r n i g, Liibeck 2007, s. 127-129. Wgląd w decyzje rządu związane
z tworzeniem szkoły oraz artykuły prasowe dają akta Ministerstwa Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Ministerium fur geistliche,
Unterrichts- und Médicinal-Angelegenheiten): Berlin Geheimes Staatsarchiv PreuBischer Kulturbesitz [dalej: GStA PK], zespoły
archiwalne: I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I, II, III.
8 GStA PK, I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. 1 Nr. 1 Bd. 1, Sprawozdanie w związku z problemem utworzenia wyższej szkoły
technicznej na pruskim Wschodzie, [Berlin], [2. Marz 1898], k. 106 (s. 10 drukowanego dokumentu).
9 Według badaczy (zob. przyp. 7 ), inicjatywa utworzenia wyższej uczelni wyszła od nadprezydenta Prowincji Prus Zachodnich,
Gustava von Gofilera. Początkowo myślał on o utworzeniu uniwersytetu, ale zmodyfikował ten projekt, kiedy Karl Alfred Jentzsch,
profesor geologii na uniwersytecie w Królewcu, zaproponował urządzenie wyższej szkoły technicznej. GoBlera wspierał w jego
wysiłkach zarówno poseł Landtagu Heinrich Rieckert, jak i magistrat Gdańska (m.in. petycja 19 I 1898 Pétition von Danziger
Burgern an Se. Excellenz den Herm Kultusminister Dr. Bosse-Berlin wegen Herverlegung einer Technischen Hochschule przez
burmistrza Gdańska do pruskiego ministra oświaty: GStA PK, I. HA Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I Nr. 1 Bd. 1, к. 22, 244 oraz I. HA
Rep. 76 Vb Sek. 10 Tit. I Nr. 1 Adhib.). Miasto Gdańsk oddało do dyspozycji działkę pod budowę gmachu WST: Die technische
Hochschule in der Stadtverordneten-Versamm/ung, „Danziger Zeitung", (Abendausgabe) z 1 XII 1897.