DOI article:
Małkiewicz, Adam: Julian Pagaczewski (1874 - 1940)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0031
24
ЛПЛМ MAł.KII-.WK /.
Pierwszą obszerną rozprawą Pagaezewskiego była dysertacja doktorska z roku 1902 o figurkach jaseł-
kowych w krakowskim klasztorze klarysek16. Zwyczaj pokazywania szopek w kościołach w okresie Bożego
Narodzenia autor ukazał na tle tradycji franciszkańskiej i średniowiecznych misteriów, a także w zestawieniu
/ tego rodzaju dziełami zachowanymi w Europie. Wykorzystując źródła pisane oraz literaturę z dziedziny
historii kultury i ludoznawstwa, nadał tym posążkom funkcję symptomu kultury duchowej. Równocześnie
św iadomie posługiwał sic analizą formy badanych obiektów; jego opisy poszczególnych figurek nie tyle re-
jestrują ich wygląd, ile służą podkreśleniu cech uzasadniających wysnuwane wnioski. Konkluzje odnoszące
się do dwóch najcenniejszych figurek z XIV wieku dotyczące datowania, osoby fundatorki i miejsca powsta-
nia, wreszcie chronologicznego pierwszeństwa wśród zachowanych europejskich szopek, do niedawna były
w pełni akceptowane17. Nawet weryfikujący ostatnio jego poglądy monografista gotyckich figurek Marek
Walczak napisał: „podkreślić należy, że wiele z tych uwag zachowuje aktualność, a cała praca budzi uznanie
ze względu na umiejętność obserwacji,,ls.
Wybór przez Pagaezewskiego działalności Baltazara Fontany w Krakowie jako przedmiotu rozprawy
habilitacyjnej, a początków baroku w architekturze Krakowa jako tematu wykładu habilitacyjnego19, był
wczesnym przejawem zainteresowania sztuką tej epoki w środowisku krakowskim. Nie było to jednak nowe
zjawisko; już w roku 1888, a więc współcześnie z podejmowaniem przez niemieckich historyków sztuki
rehabilitacji baroku, Sokołowski wygłaszał w Akademii odczyty o barokowych kościołach w Borku i Gosty-
niu (druk w roku 1891), a w początku XX wieku jego uczniowie doktoryzowali się na podstawie dysertacji
o architekturze barokowej (1904 - Emmanuel Swieykowski o rokokowych budowlach w Dukli; 1909 - Fran-
ciszek Klein o barokowych kościołach Warszawy)20. Należy podkreślić, że w pracy o Fontanie Pagaczewski
powoływał się na książkę Comelisa Gurlitta Geschichte des Barockstils in Italien (1887), a charakteryzując
barok, cytował - chyba jako pierwszy w Polsce - dzieło Heinricha Wôlfflina Renaissance und Barock. Eine
Untersuchung iiber Wesen und Entstehung des Barockstils in Italien (I wyd. 1888). We wspomnieniach ze
studiów odbytych w latach 1917-1922 Tadeusz Dobrowolski przywoływał wykłady Pagaezewskiego o archi-
tekturze saskiej czasów Augusta Mocnego oraz dyskusje z udziałem profesora o bardzo w ówczas aktualnych
koncepcjach metodologicznych Heinricha Wôlfflina na temat opozycji stylów renesans/barok, w tym o jego
najnowszej programowej książce Kunstgeschichtliche Grundbegriffe (1915)21.
Najważniejsze publikacje Pagaezewskiego w latach po habilitacji dotyczyły tapiserii (m.in. uwzględ-
niane przy jego awansach profesorskich) lub złotnictwa. i w tych zakresach stał się chyba najwybitniejszym
polskim specjalistą swoich czasów22. W cytowanej już pracy o gobelinach z herbem Pogoń skupił się na
przedstawieniu działalności saskich manufaktur i ich francuskich wzorów, a ten kierunek badań podtrzymał
w rozprawie o francuskich gobelinach z historią Aleksandra Wielkiego23. Równocześnie podjął też studia
nad polskim gobelinnictwem, uwieńczone w roku 1929 obszerną książką, wciąż będącą podstawowym opra-
cowaniem tematu24. Dzięki jego wszechstronnej współpracy Heinrich Gobel w 2. tomie 3. części monumen-
talnego dzieła o tapiseriach mógł zamieścić osobny rozdział o polskich tkaninach tego typu, wprowadzający
je do nauki światowej25. Wśród licznych publikacji z dziedziny złotnictwa na uwagę zasługują obszerne syn-
Pagaczewski, Jasełka...
17 Por. Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy, Kraków 1999, s. 80-81 (hasło oprać. A.M. Olszewski ).
18 M. W a 1 с z a k. Czternastowieczne figurki jasełkowe w klasztorze klaiysek przy kościele św. Andrzeja w Krakowie. Uwagi o stylu,
datowaniu, ikonografii i funkcji, „Modus. Prace z Historii Sztuki", II, 2001, s. 5-42; tu s. 6 (nieco zmodyfikowana wersja niemiecka artykułu:
„Utncni", 51, 2003, z. 3, s. 192-202).
'''Pagaczewski, Baltazar Fontana... Dwa dalsze zaproponowane tematy wykładu dotyczyły Vignoli i europejskich szopek.
2(1 A. M a 1 к i e w i с z, Tradycja badań nad barokiem w krakowskim środowisku historii sztuki, [w:] idem, Z dziejów..., s. 126-130.
- E. S w i e у к o w s к i. Studia do historii sztuki i kultury wieku XVIII w Polsce, t. 1 : Monografia Dukli, Kraków 1903; F. К 1 e i n. O baroko-
wych kościołach Warszawy, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", 8, 1912. szp. CLXXVI-CLXXVII; wcześniej Klein ogłosił monografie
krakowskich kościołów św. Anny (1909) i śś. Piotra i Pawła (1910).
21 Dobrowolski, op. cit., s. 154.
22 К. Szczepkowska-Naliwajek, Dzieje badań nad dawnym rzemiosłem artystycznym w Polsce. 1800 /939, Toruń 2005, s. 143
148.
■'Pagaczewski, Gobeliny z herbem...; idem. Gobeliny francuskie z historią Aleksandra Wie/kiego znajdujące się w Polsce,
„Przegląd Powszechny", XLIII, 1926, t. 169, s. 129 147 i t. 170, s. 323-330.
24 J. P a g а с z e w ski, Ze studiów...; i d e m. Gobeliny polskie, Kraków 1929.
' H. (i 6 b e 1, Wandtepiche, 111. Teil: Diegermanischen undslawischen Landem, II. Berlin 1934, s. 245 259 (tekst), 319 320 (przypi-
sy) i il. 202 209; podziękowanie Pagaczewskicmu za liczne cenne informacje i wypożyczenie fotografii - przyp. 1 na s. 319. Za /w rócenie
mi uwagi na ten bardzo ważny pośredni rezultat badań Pagaezewskiego dziękuję dr. Magdalenie Piwockiej. Według .lej opinii, opartej na
znajomości chronologii powstania dzielą (iobla, Pagaczew ski dostarczał mu materiały już. przed publikacją w łasnej książki ( ll)2c)).
ЛПЛМ MAł.KII-.WK /.
Pierwszą obszerną rozprawą Pagaezewskiego była dysertacja doktorska z roku 1902 o figurkach jaseł-
kowych w krakowskim klasztorze klarysek16. Zwyczaj pokazywania szopek w kościołach w okresie Bożego
Narodzenia autor ukazał na tle tradycji franciszkańskiej i średniowiecznych misteriów, a także w zestawieniu
/ tego rodzaju dziełami zachowanymi w Europie. Wykorzystując źródła pisane oraz literaturę z dziedziny
historii kultury i ludoznawstwa, nadał tym posążkom funkcję symptomu kultury duchowej. Równocześnie
św iadomie posługiwał sic analizą formy badanych obiektów; jego opisy poszczególnych figurek nie tyle re-
jestrują ich wygląd, ile służą podkreśleniu cech uzasadniających wysnuwane wnioski. Konkluzje odnoszące
się do dwóch najcenniejszych figurek z XIV wieku dotyczące datowania, osoby fundatorki i miejsca powsta-
nia, wreszcie chronologicznego pierwszeństwa wśród zachowanych europejskich szopek, do niedawna były
w pełni akceptowane17. Nawet weryfikujący ostatnio jego poglądy monografista gotyckich figurek Marek
Walczak napisał: „podkreślić należy, że wiele z tych uwag zachowuje aktualność, a cała praca budzi uznanie
ze względu na umiejętność obserwacji,,ls.
Wybór przez Pagaezewskiego działalności Baltazara Fontany w Krakowie jako przedmiotu rozprawy
habilitacyjnej, a początków baroku w architekturze Krakowa jako tematu wykładu habilitacyjnego19, był
wczesnym przejawem zainteresowania sztuką tej epoki w środowisku krakowskim. Nie było to jednak nowe
zjawisko; już w roku 1888, a więc współcześnie z podejmowaniem przez niemieckich historyków sztuki
rehabilitacji baroku, Sokołowski wygłaszał w Akademii odczyty o barokowych kościołach w Borku i Gosty-
niu (druk w roku 1891), a w początku XX wieku jego uczniowie doktoryzowali się na podstawie dysertacji
o architekturze barokowej (1904 - Emmanuel Swieykowski o rokokowych budowlach w Dukli; 1909 - Fran-
ciszek Klein o barokowych kościołach Warszawy)20. Należy podkreślić, że w pracy o Fontanie Pagaczewski
powoływał się na książkę Comelisa Gurlitta Geschichte des Barockstils in Italien (1887), a charakteryzując
barok, cytował - chyba jako pierwszy w Polsce - dzieło Heinricha Wôlfflina Renaissance und Barock. Eine
Untersuchung iiber Wesen und Entstehung des Barockstils in Italien (I wyd. 1888). We wspomnieniach ze
studiów odbytych w latach 1917-1922 Tadeusz Dobrowolski przywoływał wykłady Pagaezewskiego o archi-
tekturze saskiej czasów Augusta Mocnego oraz dyskusje z udziałem profesora o bardzo w ówczas aktualnych
koncepcjach metodologicznych Heinricha Wôlfflina na temat opozycji stylów renesans/barok, w tym o jego
najnowszej programowej książce Kunstgeschichtliche Grundbegriffe (1915)21.
Najważniejsze publikacje Pagaezewskiego w latach po habilitacji dotyczyły tapiserii (m.in. uwzględ-
niane przy jego awansach profesorskich) lub złotnictwa. i w tych zakresach stał się chyba najwybitniejszym
polskim specjalistą swoich czasów22. W cytowanej już pracy o gobelinach z herbem Pogoń skupił się na
przedstawieniu działalności saskich manufaktur i ich francuskich wzorów, a ten kierunek badań podtrzymał
w rozprawie o francuskich gobelinach z historią Aleksandra Wielkiego23. Równocześnie podjął też studia
nad polskim gobelinnictwem, uwieńczone w roku 1929 obszerną książką, wciąż będącą podstawowym opra-
cowaniem tematu24. Dzięki jego wszechstronnej współpracy Heinrich Gobel w 2. tomie 3. części monumen-
talnego dzieła o tapiseriach mógł zamieścić osobny rozdział o polskich tkaninach tego typu, wprowadzający
je do nauki światowej25. Wśród licznych publikacji z dziedziny złotnictwa na uwagę zasługują obszerne syn-
Pagaczewski, Jasełka...
17 Por. Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy, Kraków 1999, s. 80-81 (hasło oprać. A.M. Olszewski ).
18 M. W a 1 с z a k. Czternastowieczne figurki jasełkowe w klasztorze klaiysek przy kościele św. Andrzeja w Krakowie. Uwagi o stylu,
datowaniu, ikonografii i funkcji, „Modus. Prace z Historii Sztuki", II, 2001, s. 5-42; tu s. 6 (nieco zmodyfikowana wersja niemiecka artykułu:
„Utncni", 51, 2003, z. 3, s. 192-202).
'''Pagaczewski, Baltazar Fontana... Dwa dalsze zaproponowane tematy wykładu dotyczyły Vignoli i europejskich szopek.
2(1 A. M a 1 к i e w i с z, Tradycja badań nad barokiem w krakowskim środowisku historii sztuki, [w:] idem, Z dziejów..., s. 126-130.
- E. S w i e у к o w s к i. Studia do historii sztuki i kultury wieku XVIII w Polsce, t. 1 : Monografia Dukli, Kraków 1903; F. К 1 e i n. O baroko-
wych kościołach Warszawy, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", 8, 1912. szp. CLXXVI-CLXXVII; wcześniej Klein ogłosił monografie
krakowskich kościołów św. Anny (1909) i śś. Piotra i Pawła (1910).
21 Dobrowolski, op. cit., s. 154.
22 К. Szczepkowska-Naliwajek, Dzieje badań nad dawnym rzemiosłem artystycznym w Polsce. 1800 /939, Toruń 2005, s. 143
148.
■'Pagaczewski, Gobeliny z herbem...; idem. Gobeliny francuskie z historią Aleksandra Wie/kiego znajdujące się w Polsce,
„Przegląd Powszechny", XLIII, 1926, t. 169, s. 129 147 i t. 170, s. 323-330.
24 J. P a g а с z e w ski, Ze studiów...; i d e m. Gobeliny polskie, Kraków 1929.
' H. (i 6 b e 1, Wandtepiche, 111. Teil: Diegermanischen undslawischen Landem, II. Berlin 1934, s. 245 259 (tekst), 319 320 (przypi-
sy) i il. 202 209; podziękowanie Pagaczewskicmu za liczne cenne informacje i wypożyczenie fotografii - przyp. 1 na s. 319. Za /w rócenie
mi uwagi na ten bardzo ważny pośredni rezultat badań Pagaezewskiego dziękuję dr. Magdalenie Piwockiej. Według .lej opinii, opartej na
znajomości chronologii powstania dzielą (iobla, Pagaczew ski dostarczał mu materiały już. przed publikacją w łasnej książki ( ll)2c)).