DOI Artikel:
Betlej, Andrzej: Badania sztuki ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej po 1989 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0089
Rocznik Historii Sztuki, tom XXXVII
PAN WDN, 2012
ANDRZEJ BETLEJ
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
BADANIA SZTUKI ZIEM WSCHODNICH DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ
PO 1989 ROKU
Próba naszkicowania pełnej panoramy badań sztuki ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej jest
wyzwaniem stosunkowo trudnym przede wszystkim z powodu liczby inicjatyw, jakie zostały podjęte
w ciągu ostatnich dwóch dekad1. Choć rok 1989 w oczywisty sposób - ze względu na zmiany polityczne
w Polsce i rozpad Związku Radzieckiego, likwidujący jakby drugą żelazną kurtynę na naszej wschodniej
granicy - stanowi tu istotną cezurę, to należy pamiętać, że problematyka sztuki na dawnych kresach była
obecna w pracach polskich historyków sztuki również przed tą datą2. Jednocześnie trudno arbitralnie
wyznaczyć rzeczywisty początek systematycznych badań. Już bowiem w roku 1988 Jan Ostrowski złożył
propozycję podjęcia akcji inwentaryzacyjnych pod egidą Stowarzyszenia Historyków Sztuki3. Niestety
inicjatywa ta ostatecznie nie przyniosła wymiernych skutków, a prawdziwy przełom nastąpił pod koniec
1991 r. Wtedy to zawiązała się nieformalna grupa badaczy skupiona wokół tego uczonego, złożona z pra-
cowników Zamku Królewskiego na Wawelu oraz Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego,
którzy rozpoczęli prace dokumentacyjne wybranych budowli sakralnych na obszarze dawnego województwa
1 Niniejszy tekst został wygłoszony podczas konferencji „Polskie nauki o sztuce w warunkach odzyskanej wolności", zorganizo-
wanej przez Komitet Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w kwietniu 2011 r. W ciągu kilkunastu lat odbyło się kilka spotkań, które
miały za zadanie podsumować rezultaty różnych programów badawczych związanych ze sztuką dawnych ziem wschodnich. Pierwsza,
robocza konferencja przygotowana przez Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki UJ odbyła się już w 1997 r. w Krakowie, następna
w 1998 r. we Lwowie („Ostatnie dziesięć lat badań nad zabytkami Ukrainy, Białorusi i Litwy", zorganizowana przez Federację Organi-
zacji Polskich na Ukrainie, Fundację Pomocy Polakom na Wschodzie i Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki UJ), kolejna w 2007 r.
w Warszawie („Dawne kresy wschodnie Rzeczypospolitej - problematyka badań inwentaryzacyjnych", zorganizowana przez Instytut
Historii Sztuki UKSW), a ostatnia w 2009 r. (sympozjum „Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej",
zorganizowane przez Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy Uniwersytetu w Białymstoku).
2 Problematyka sztuki dawnych ziem wschodnich była przemycana w pracach zarówno o charakterze syntetycznym (np. w kra-
kowskim podręczniku Historia sztuki polskiej, t. 1-3, red. T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz, Kraków 1962-1965) - wyko-
rzystujących przedwojenny stan badań; powstawały także prace bezpośrednio dotyczące tej problematyki, przygotowane przez badaczy
pochodzących z kresów (T. Mańkowski, Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974; Z. H o r n u n g, Majster
Pinsel snycerz. Karta z dziejów polskiej rzeźby rokokowej, Wrocław 1976). Wyjątkowe miejsce zajmuje tu Mieczysław Gębarowicz,
który pozostał we Lwowie (zob. np. Portret XVI-XVIII wieku we Lwowie, Wrocław 1969). Badania polskich historyków sztuki nad
dziedzictwem kresowym przed rokiem 1989 w pełni scharakteryzował J. Kowalczyk, Badania Instytutu Sztuki PAN nad sztukę ziem
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Ostatnie dziesięć lat współpracy międzynarodowej, „Biuletyn Historii Sztuki", LXI, 1999, s. 243-258.
Z tego okresu należy przede wszystkim wymienić monumentalne dzieło Romana Aftanazego, Materiały do dziejów rezydencji, red.
A.J. Baranowski, t. I—XI, Warszawa 1986-1994, wydane przez Instytut Sztuki PAN dzięki odwadze i zaangażowaniu ówczesnego
dyrektora Instytutu - prof. Stanisława Mossakowskiego. Dzieło to stało się punktem odniesienia i inspiracją dla systematycznej akcji
inwentaryzacji dorobku sztuki sakralnej.
3 W. Włodarczyk, Sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Historyków Sztuki w latach 1987-1989, „Biuletyn Historii Sztu-
ki", LI, 1989, s. 355; J. Kowalczyk, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 1—11, red. J.K. Ostrowski
(recenzja), „Biuletyn Historii Sztuki", LXVI, 2004, s. 391; por. krytyczną ocenę wyników prac z końca lat 80.: J.K. Ostrowski, Inwen-
taryzacja zabytków sztuki sakralnej na kresach wschodnich - uwagi kombatanta, „Biuletyn Historii Sztuki", LXVIII, 2006, s. 269.
PAN WDN, 2012
ANDRZEJ BETLEJ
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
BADANIA SZTUKI ZIEM WSCHODNICH DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ
PO 1989 ROKU
Próba naszkicowania pełnej panoramy badań sztuki ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej jest
wyzwaniem stosunkowo trudnym przede wszystkim z powodu liczby inicjatyw, jakie zostały podjęte
w ciągu ostatnich dwóch dekad1. Choć rok 1989 w oczywisty sposób - ze względu na zmiany polityczne
w Polsce i rozpad Związku Radzieckiego, likwidujący jakby drugą żelazną kurtynę na naszej wschodniej
granicy - stanowi tu istotną cezurę, to należy pamiętać, że problematyka sztuki na dawnych kresach była
obecna w pracach polskich historyków sztuki również przed tą datą2. Jednocześnie trudno arbitralnie
wyznaczyć rzeczywisty początek systematycznych badań. Już bowiem w roku 1988 Jan Ostrowski złożył
propozycję podjęcia akcji inwentaryzacyjnych pod egidą Stowarzyszenia Historyków Sztuki3. Niestety
inicjatywa ta ostatecznie nie przyniosła wymiernych skutków, a prawdziwy przełom nastąpił pod koniec
1991 r. Wtedy to zawiązała się nieformalna grupa badaczy skupiona wokół tego uczonego, złożona z pra-
cowników Zamku Królewskiego na Wawelu oraz Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego,
którzy rozpoczęli prace dokumentacyjne wybranych budowli sakralnych na obszarze dawnego województwa
1 Niniejszy tekst został wygłoszony podczas konferencji „Polskie nauki o sztuce w warunkach odzyskanej wolności", zorganizo-
wanej przez Komitet Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w kwietniu 2011 r. W ciągu kilkunastu lat odbyło się kilka spotkań, które
miały za zadanie podsumować rezultaty różnych programów badawczych związanych ze sztuką dawnych ziem wschodnich. Pierwsza,
robocza konferencja przygotowana przez Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki UJ odbyła się już w 1997 r. w Krakowie, następna
w 1998 r. we Lwowie („Ostatnie dziesięć lat badań nad zabytkami Ukrainy, Białorusi i Litwy", zorganizowana przez Federację Organi-
zacji Polskich na Ukrainie, Fundację Pomocy Polakom na Wschodzie i Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki UJ), kolejna w 2007 r.
w Warszawie („Dawne kresy wschodnie Rzeczypospolitej - problematyka badań inwentaryzacyjnych", zorganizowana przez Instytut
Historii Sztuki UKSW), a ostatnia w 2009 r. (sympozjum „Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej",
zorganizowane przez Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy Uniwersytetu w Białymstoku).
2 Problematyka sztuki dawnych ziem wschodnich była przemycana w pracach zarówno o charakterze syntetycznym (np. w kra-
kowskim podręczniku Historia sztuki polskiej, t. 1-3, red. T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz, Kraków 1962-1965) - wyko-
rzystujących przedwojenny stan badań; powstawały także prace bezpośrednio dotyczące tej problematyki, przygotowane przez badaczy
pochodzących z kresów (T. Mańkowski, Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974; Z. H o r n u n g, Majster
Pinsel snycerz. Karta z dziejów polskiej rzeźby rokokowej, Wrocław 1976). Wyjątkowe miejsce zajmuje tu Mieczysław Gębarowicz,
który pozostał we Lwowie (zob. np. Portret XVI-XVIII wieku we Lwowie, Wrocław 1969). Badania polskich historyków sztuki nad
dziedzictwem kresowym przed rokiem 1989 w pełni scharakteryzował J. Kowalczyk, Badania Instytutu Sztuki PAN nad sztukę ziem
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Ostatnie dziesięć lat współpracy międzynarodowej, „Biuletyn Historii Sztuki", LXI, 1999, s. 243-258.
Z tego okresu należy przede wszystkim wymienić monumentalne dzieło Romana Aftanazego, Materiały do dziejów rezydencji, red.
A.J. Baranowski, t. I—XI, Warszawa 1986-1994, wydane przez Instytut Sztuki PAN dzięki odwadze i zaangażowaniu ówczesnego
dyrektora Instytutu - prof. Stanisława Mossakowskiego. Dzieło to stało się punktem odniesienia i inspiracją dla systematycznej akcji
inwentaryzacji dorobku sztuki sakralnej.
3 W. Włodarczyk, Sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Historyków Sztuki w latach 1987-1989, „Biuletyn Historii Sztu-
ki", LI, 1989, s. 355; J. Kowalczyk, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 1—11, red. J.K. Ostrowski
(recenzja), „Biuletyn Historii Sztuki", LXVI, 2004, s. 391; por. krytyczną ocenę wyników prac z końca lat 80.: J.K. Ostrowski, Inwen-
taryzacja zabytków sztuki sakralnej na kresach wschodnich - uwagi kombatanta, „Biuletyn Historii Sztuki", LXVIII, 2006, s. 269.