Rocznik Historii Sztuki (37.2012)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXVII
PAN WDN, 2012

MONIKA MICHAŁOWICZ
LUBLIN

LUIGI LANZI ANTYKWARIUSZ I HISTORIOGRAF

U początków nowożytnej refleksji o sztuce leżą pisma praktykujących artystów i właściwie aż do
wystąpienia Vasariego również artyści byli ich głównymi adresatami. W XVI stuleciu wielkiego znaczenia
nabrały pisma humanistów i duchownych (Lodovico Dolce, Andréa Gilio, Benedetto Varchi, Raffaello
Borghini), którzy wprawdzie utrzymywali bliskie kontakty z artystami, ale patrzyli na sztukę z innej już
perspektywy. Przede wszystkim jednak nowa była publiczność - gentilhuomini - potrafiąca, dzięki grun-
townemu wykształceniu, docenić wyrafinowanie kultury i sztuki, nade wszystko zaś zdolna do wydania
samodzielnego sądu. U schyłku stulecia teoria na tyle oddaliła się od praktyki, czy może tylko autorzy
tak zaciekle bronili swojej dziedziny, że Vincenzo Borghini wystosował do florenckiej Accademia del
Disegno pismo, w którym potępiał artystów, pisząc o zmiennych celach malarstwa i rzeźby. Ponad sto
lat później Luigi Lanzi1 widział to inaczej, największą wagę przykładając właśnie do opinii piszących
artystów, i to chyba nie tylko dlatego, że zasadniczo nie był teoretykiem sztuki, ale także ze względu na
brak uprzedzeń i dążenia do przekazania jakiejś ukrytej pod pozorami obiektywizmu wizji sztuki, czy
wywyższenia jednego jej przejawu. Lanzi bowiem - w odróżnieniu od Vasariego czy Winckelmanna,
którego wszakże podziwiał - nie wierzył w istnienie jedynej doskonałej formy artystycznej. By podkreślić
to jeszcze dobitniej, w przeciwieństwie do Vasariego, nie pisał o malarstwie ze względu na jego jedno
wcielenie, idąc dalej, ze względu na jego moralny sens, ale czynił to, mając na uwadze wartość historii
oraz wyłaniające się z niej treści, czy może lepiej ponadhistoryczne zasady.

Swoją Storia pittorica delia Italia dal risorgimento delie belle artifin presso al fine del XVIII secolo
(Historia malarstwa Włoch od odrodzenia sztuk pięknych do schyłku XVIII stulecia)2 Lanzi włączył się
w wielki oświeceniowy projekt gromadzenia i porządkowania wiedzy. Jednak gromadząc i porządkując, nie
postępował jak taksonom, ale raczej jak prawdziwy miłośnik sztuki. Lanzi-miłośnik malarstwa, miłośnik
kultury jako dziedziny powstawania i wymiany myśli, zachęcający do włączenia się w tę najdoskonalszą
formę ludzkiej aktywności, jest postacią, której biografia intelektualna odzwierciedla w dużym stopniu klu-
czowe zagadnienia późnoosiemnastowiecznej kultury Włoch. Tym, co nas interesuje tutaj w szczególności,

1 Luigi Antonio Lanzi (1732-1810) urodził się w Monte dell'Olmo (obecnie Treia, Marche). Uczył się w kolegiach jezuitów
w Fermo i w Rzymie. Przystąpił do zgromadzenia w 1749 r. i pozostał w nim aż do jego kasaty w 1773 r. Zmuszony do opuszczenia
Rzymu, dzięki pomocy wpływowego przyjaciela Angela Fabroniego, szybko znalazł zatrudnienie jako antykwariusz i pomocnik dyrek-
tora florenckiej Galerii Uffizi. Poświęcił się badaniu sztuki i kultury Włoch oraz zgłębianiu wiary, która wbrew stereotypowi „ciemnego
jezuityzmu", w tym wypadku zawsze szła w parze z intelektualną otwartością. Lanzi związany był z ważnymi akademiami, między
innymi Accademia delia Crusca, której przez pewien czas przewodniczył, oraz Accademia dell'Arcadia, gdzie przyjął imię Argilio Celerio.
Jako autor Storia pittorica delia Italia (1795-1796) uznawany jest za ojca nowoczesnej włoskiej historiografii artystycznej. To właśnie
w tym monumentalnym dziele biograficzny model pisania o sztuce został zastąpiony - również teoretycznie - wizją historii malarstwa
włoskiego jako historii szkół artystycznych, a dokładniej jako historii przemian stylowych.

2 Storia pittorica delia Italia dal risorgimento delie belle artifin presso al fine del XVIII secolo, Bassano 1795-1796, 1809,
Firenze 1972.