DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0176
170
JACEK ŻUKOWSKI
5. Autor nieokreślony, Wykupienie ciała św. Wojciecha, przed 1647,
fara w Krośnie. Fot. IS PAN
Alberti zalecał obecność w wyimaginowanym świecie obrazu świadka pochodzącego z rzeczywistości
historycznej, wprowadzającego widza w afektywną sytuację przedstawioną na obrazie, wzywającego do
współprzeżywania opisywanej rzeczywistości: „dobrze jest, jeżeli jest jakaś postać, która skierowuje uwagę
widza na to, o co chodzi w danej historii: albo ruchem ręki wskazuje kierunek, albo groźnym wyrazem
twarzy i ponurym spojrzeniem jakby ostrzega przed zbliżeniem się do miejsca, w którym kryje się jakaś
tajemnica; może także ta postać wskazywać na niebezpieczeństwo czy na rzecz godną podziwu, może
także swoimi gestami pobudzać widza do śmiechu czy współczucia"17. Takim właśnie świadkiem jest
Władysław IV na analizowanym poniżej płótnie z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu.
Słynny kryptoportret Władysława Jagiełły na wawelskim ołtarzu Matki Boskiej Bolesnej znamionuje
umiłowanie późnego średniowiecza do aktualizacji (pre)portretowej narracji religijnej. Praktyka włączania
portretów w asystencji lub kryptoportretów sensu stricto do przestrzeni obrazowej z czasem zderzyła się
jednak z normatywnym pojmowaniem sztuki. Obecność na obrazie świadka niebędącego bezpośrednim
uczestnikiem wydarzeń nie odpowiadała zwłaszcza wymaganiom, jakie stawiano obrazom o tematyce
religijnej po wybuchu reformacji18. Walczący z laicyzacją ikonografii religijnej sobór trydencki wzywał
do wyeliminowania portretów osób żyjących z obrazów ołtarzowych, zwłaszcza ich głównych partii19.
Pisząc o dekoracjach świątyń (w Pouczeniu o budowie i wyposażeniu kościoła, 1577), Karol Boromeusz
domagał się odrzucenia wszystkiego co świeckie, potępiając jednocześnie proceder przedstawiania na świę-
tych wizerunkach twarzy „innych ludzi, żywych lub umarłych", czy wykorzystywania do wystroju miejsc
kultu środków wyróżniających jakikolwiek ród. Wygląd obrazów świętych winien odpowiadać prototypo-
wi „zarówno w postawie i zachowaniu ciała, jak w przyodzianiu"20. Z kolei Jan Ver Meulen (Molanus)
17 L.B. Alberti, O malarstwie, [w:] Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 roku, opr. J. Biało-
stocki, Gdańsk 2001, s. 292.
18 Konterfekty artysty wkomponowane w zbiorowe wizerunki członków bractw strzeleckich (Schutzenstiicke) lub przedstawicieli
zamożnych fundacji oraz podobizny autora jako świadka współczesnych wydarzeń politycznych oznaczały dla malarza szczególne wyróż-
nienie i nobilitację. Por. ukryte autoportrety Jana Vermeyen, Ter Borcha, Joachima von Sandrarta, Cornelisa van Haarlem, Fransa Halsa,
Davida Bailly'ego, Hendrika Gerritsz.a Pota, Jacoba Adriaensz.a Backera, Bartholomeusa van der Helsta, Goverta Flincka, Ferdinanda
Bola i wielu innych.
19 Jen s en Adams, op. cit., s. 35.
20 К. Boromeusz, Pouczenie o budowie i wyposażeniu kościoła, [w:] Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600...,
s. 403-404; P. Krasny, Visibilia signa ad pietatem excitantes. Teoria sztuki sakralnej w pismach pisarzy kościelnych epoki nowożytnej,
Kraków 2010, s. 22 i n.
JACEK ŻUKOWSKI
5. Autor nieokreślony, Wykupienie ciała św. Wojciecha, przed 1647,
fara w Krośnie. Fot. IS PAN
Alberti zalecał obecność w wyimaginowanym świecie obrazu świadka pochodzącego z rzeczywistości
historycznej, wprowadzającego widza w afektywną sytuację przedstawioną na obrazie, wzywającego do
współprzeżywania opisywanej rzeczywistości: „dobrze jest, jeżeli jest jakaś postać, która skierowuje uwagę
widza na to, o co chodzi w danej historii: albo ruchem ręki wskazuje kierunek, albo groźnym wyrazem
twarzy i ponurym spojrzeniem jakby ostrzega przed zbliżeniem się do miejsca, w którym kryje się jakaś
tajemnica; może także ta postać wskazywać na niebezpieczeństwo czy na rzecz godną podziwu, może
także swoimi gestami pobudzać widza do śmiechu czy współczucia"17. Takim właśnie świadkiem jest
Władysław IV na analizowanym poniżej płótnie z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu.
Słynny kryptoportret Władysława Jagiełły na wawelskim ołtarzu Matki Boskiej Bolesnej znamionuje
umiłowanie późnego średniowiecza do aktualizacji (pre)portretowej narracji religijnej. Praktyka włączania
portretów w asystencji lub kryptoportretów sensu stricto do przestrzeni obrazowej z czasem zderzyła się
jednak z normatywnym pojmowaniem sztuki. Obecność na obrazie świadka niebędącego bezpośrednim
uczestnikiem wydarzeń nie odpowiadała zwłaszcza wymaganiom, jakie stawiano obrazom o tematyce
religijnej po wybuchu reformacji18. Walczący z laicyzacją ikonografii religijnej sobór trydencki wzywał
do wyeliminowania portretów osób żyjących z obrazów ołtarzowych, zwłaszcza ich głównych partii19.
Pisząc o dekoracjach świątyń (w Pouczeniu o budowie i wyposażeniu kościoła, 1577), Karol Boromeusz
domagał się odrzucenia wszystkiego co świeckie, potępiając jednocześnie proceder przedstawiania na świę-
tych wizerunkach twarzy „innych ludzi, żywych lub umarłych", czy wykorzystywania do wystroju miejsc
kultu środków wyróżniających jakikolwiek ród. Wygląd obrazów świętych winien odpowiadać prototypo-
wi „zarówno w postawie i zachowaniu ciała, jak w przyodzianiu"20. Z kolei Jan Ver Meulen (Molanus)
17 L.B. Alberti, O malarstwie, [w:] Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 roku, opr. J. Biało-
stocki, Gdańsk 2001, s. 292.
18 Konterfekty artysty wkomponowane w zbiorowe wizerunki członków bractw strzeleckich (Schutzenstiicke) lub przedstawicieli
zamożnych fundacji oraz podobizny autora jako świadka współczesnych wydarzeń politycznych oznaczały dla malarza szczególne wyróż-
nienie i nobilitację. Por. ukryte autoportrety Jana Vermeyen, Ter Borcha, Joachima von Sandrarta, Cornelisa van Haarlem, Fransa Halsa,
Davida Bailly'ego, Hendrika Gerritsz.a Pota, Jacoba Adriaensz.a Backera, Bartholomeusa van der Helsta, Goverta Flincka, Ferdinanda
Bola i wielu innych.
19 Jen s en Adams, op. cit., s. 35.
20 К. Boromeusz, Pouczenie o budowie i wyposażeniu kościoła, [w:] Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600...,
s. 403-404; P. Krasny, Visibilia signa ad pietatem excitantes. Teoria sztuki sakralnej w pismach pisarzy kościelnych epoki nowożytnej,
Kraków 2010, s. 22 i n.