DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0181
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU 175
10. Krzysztof A. Boguszewski, Niepokalane poczęcie, olej, blacha, 1628,
Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu. Fot. A. Cieślawski
kultowego z „plastycznie równorzędną do osób boskich grupą portretową" przedstawiającą członków rodu
lub określonego stronnictwa politycznego, na przykład rojalistycznego40.
Wybuch reformacji nie zniweczył, a wręcz przyczynił się do utwierdzenia formuły malarstwa kato-
lickiego wyrażającej jedność Kościoła powszechnego, zarówno walczącego o zbawienie i prawdy wiary
w rzeczywistości ziemskiej, jak i triumfującego w niebiosach, pośredniczącego, apostolskiego, głoszą-
cego prymat papieża i zasadę hierarchii ustrojowej. Gest żarliwej modlitwy i głębokiej adoracji, czyli
klęczenie, a zwłaszcza złożenie rąk do modlitwy {immixtio manuum), stanowił element sine qua non
wizerunków donacyjnych, ukazujących wiernych w pełni uczestniczących w chwale Chrystusa. Jednak,
jak pisze Przemysław Mrozowski, „dedykacja nie była okazją do modlitwy, lecz - zgodnie z obyczajem
dworskim i liturgią - prezentacją darczyńcy". A zatem schemat ten stanowił pierwotnie ilustrację aktu
liturgicznego, „ceremonii składania ofiary i przekazywania daru"41. Stąd częste insygnia trzymane w dło-
niach lub składane u stóp monarchów ukazywanych w tytułowej konwencji. Kontaminacja bizantyńskiego
w genezie znaku donacji i postkarolińskiego (czerpiącego z rytu wasalnego) gestu adoracji i uwielbienia na
klęczkach (pierwotnie zwłaszcza oddawania czci Ukrzyżowanemu) zrodziła trwały model ikonograficzny,
wciąż przeszczepiany na grunt nowego stylu. Od dojrzałego średniowiecza najbardziej popularną formułą
wykorzystującą wizerunki w asystencji okazał się typ Mater Omnium, w szczególności Mater Misericor-
diae, Marii Opieki otaczającej swych czcicieli przeskalowanym płaszczem (ujęcie najdobitniej akcentujące
ideę orędownictwa, prędko przeniesione z ikonosfery monastycznej na grunt uniwersalny)42. Zanik skali
hieratycznej na obrazach wotywnych zrodził swoistą, świecką wersję Sacra Conversazione, w której
czołową rolę odgrywali już nie tyle zakonnicy, ile przedstawiciele elity władzy. Nigdy jednak wizerunki
tego typu nie utraciły nastroju wizyjności. Mimo rozmaitych modulacji owa obrazowa „polifonia" okazała
40 Z. К ę p i ń s k i, A. Sławska, Zagadnienie mecenatu na przykładzie portretu polskiego od XVI do XVIII wieku, „Studia
Muzealne", 1, 1953, s. 6-33, tu: 23.
41 P. M r o z o w s k i, Klęczenie w kulturze Zachodu średniowiecznego: gest ekspiacji - postawa modlitewna, „Kwartalnik Histo-
ryczny", 1988, nr 1(95), s. 37-60, tu: 48.
42 R. Knapiński, Titulus ecclesiae. Ikonografia wezwań współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Warszawa 1999,
s. 270-288.
10. Krzysztof A. Boguszewski, Niepokalane poczęcie, olej, blacha, 1628,
Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu. Fot. A. Cieślawski
kultowego z „plastycznie równorzędną do osób boskich grupą portretową" przedstawiającą członków rodu
lub określonego stronnictwa politycznego, na przykład rojalistycznego40.
Wybuch reformacji nie zniweczył, a wręcz przyczynił się do utwierdzenia formuły malarstwa kato-
lickiego wyrażającej jedność Kościoła powszechnego, zarówno walczącego o zbawienie i prawdy wiary
w rzeczywistości ziemskiej, jak i triumfującego w niebiosach, pośredniczącego, apostolskiego, głoszą-
cego prymat papieża i zasadę hierarchii ustrojowej. Gest żarliwej modlitwy i głębokiej adoracji, czyli
klęczenie, a zwłaszcza złożenie rąk do modlitwy {immixtio manuum), stanowił element sine qua non
wizerunków donacyjnych, ukazujących wiernych w pełni uczestniczących w chwale Chrystusa. Jednak,
jak pisze Przemysław Mrozowski, „dedykacja nie była okazją do modlitwy, lecz - zgodnie z obyczajem
dworskim i liturgią - prezentacją darczyńcy". A zatem schemat ten stanowił pierwotnie ilustrację aktu
liturgicznego, „ceremonii składania ofiary i przekazywania daru"41. Stąd częste insygnia trzymane w dło-
niach lub składane u stóp monarchów ukazywanych w tytułowej konwencji. Kontaminacja bizantyńskiego
w genezie znaku donacji i postkarolińskiego (czerpiącego z rytu wasalnego) gestu adoracji i uwielbienia na
klęczkach (pierwotnie zwłaszcza oddawania czci Ukrzyżowanemu) zrodziła trwały model ikonograficzny,
wciąż przeszczepiany na grunt nowego stylu. Od dojrzałego średniowiecza najbardziej popularną formułą
wykorzystującą wizerunki w asystencji okazał się typ Mater Omnium, w szczególności Mater Misericor-
diae, Marii Opieki otaczającej swych czcicieli przeskalowanym płaszczem (ujęcie najdobitniej akcentujące
ideę orędownictwa, prędko przeniesione z ikonosfery monastycznej na grunt uniwersalny)42. Zanik skali
hieratycznej na obrazach wotywnych zrodził swoistą, świecką wersję Sacra Conversazione, w której
czołową rolę odgrywali już nie tyle zakonnicy, ile przedstawiciele elity władzy. Nigdy jednak wizerunki
tego typu nie utraciły nastroju wizyjności. Mimo rozmaitych modulacji owa obrazowa „polifonia" okazała
40 Z. К ę p i ń s k i, A. Sławska, Zagadnienie mecenatu na przykładzie portretu polskiego od XVI do XVIII wieku, „Studia
Muzealne", 1, 1953, s. 6-33, tu: 23.
41 P. M r o z o w s k i, Klęczenie w kulturze Zachodu średniowiecznego: gest ekspiacji - postawa modlitewna, „Kwartalnik Histo-
ryczny", 1988, nr 1(95), s. 37-60, tu: 48.
42 R. Knapiński, Titulus ecclesiae. Ikonografia wezwań współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Warszawa 1999,
s. 270-288.