DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0183
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU 177
13. Nieokreślony malarz, Adoracja św. Franciszka, 14. Nieokreślony malarz lwowski (Teodor Senkowicz?),
olej, płótno, ok. 1634, fragment dawnej chorągwi Portret Władysława IV, olej, płótno,
brackiej z popiersiem Władysława IV, Lwowskie Muzeum Historyczne
Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku. (Льв1вський юторичний музей), nr inw.m-1429,
Fot. M. Jucha-Kudlińska fragment. Fot. I. Levin
krok dalej - w scenie pędzla Justusa van Egmont z Luwru ukazany został z rodziną w roli Trzech Króli
składających hołd Dzieciątku i Marii!50.
Wyizolowanie portretu z kontekstu religijnego miewało różny stopień. „Jako dzieło sztuki w pew-
nym sensie sakralnej, portrety epitafijne podlegały rygorom, wymaganym dla tego rodzaju twórczości.
Obowiązywała więc statyka i hieratyczność póz portretowanych oraz skupienie na modlitwie"51. Krypto-
portrety od wizerunków epitafijnych odróżniała (co najmniej) czynna postawa adoracji. Sięgająca śred-
niowiecza praktyka personalizowania treści obrazów sakralnych przez ukazywanie na nich wizerunków
współcześnie żyjących osób, znajdująca szczególny wyraz w przedstawieniach adorantów na epitafiach,
tablicach fundacyjnych czy dziełach miniatorskich, pod koniec XV w. zaowocowała na polskim gruncie
pierwszymi kryptoportretami fundatorów. Włączanie tego typu przedstawieniowego do ikonografii władzy
nadawało tej ostatniej znamię szczególnej pobożności. Schemat wyobrażeń popularnych w przenikniętej
tradycjonalizmem epoce Posttridentinum opierał się zazwyczaj na kompilacji wątków ikonograficznych
zaczerpniętych z grafiki oraz motywu opieki nad przedstawicielami poszczególnych stanów - z papieżem
i cesarzem {vel królem) na czele. Przegląd polskiego malarstwa sakralnego uprawnia nas do przesunięcia
granicy chronologicznej zjawiska przynajmniej do połowy XVIII stulecia. Maniera aktualizacyjna odcisnęła
swe piętno nawet w XIX i XX w.52
Uniwersalizm języka artystycznego, wynikający między innymi z praktyki stosowania tych samych
wzorników graficznych, przyczynił się do rozpowszechnienia tytułowego zjawiska w niemal całej Euro-
pie łacińskiej - od Hiszpanii po Węgry53. Władcą, którego podobiznę szczególnie często spotykamy na
obrazach kultowych, był Ludwik XIII. Idąc w ślad Ludwika XII, Karola IX oraz Henryka IV, zwykł por-
tretować się pod postacią swojego wielkiego poprzednika na tronie francuskim - Ludwika IX Świętego.
50 Ludwik XIII, Anna Austriaczka i Delfin modlący się przed Świętą Rodziną, olej, deska, 29 x 39 cm, Musée du Louvre,
R.F. 1996-16.
51 J. Kruszelnicka, Portret na ziemi chełmińskiej, t. 1, Toruń 1982, s. 21-22.
52 Tradycja przetrwała do XX w. Por. malowidło ołtarzowe Leona Wyczółkowskiego (Chrystus Ukrzyżowany adorowany przez
polskich monarchów i dostojników oraz autora) w kościele pw. św. Jakuba w Rykach (1915) oraz obraz Antoniego Duszka w kościele
pw. Najświętszego Zbawiciela w Łodzi z 1933 г., (Św. Stanisław adorowany przez bpa Piotra Tomickiego oraz Zygmunta I wraz z rodziną
i dworem). Oprócz obrazów Jerzego Dudy-Gracza ciekawym nawiązaniem współczesnym do tradycji (zwłaszcza w ujęciu protestanckim)
jest obraz Ostatnia Wieczerza Macieja Swieszewskiego, z kryptoportretami licznych osobistości trójmiejskich (1995-2005, Oddział Sztuki
Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku - Pałac w Oliwie).
53 G. G a 1 a v i с s, Hagyomany es aktualitas a magyarorszagi barokk muveszteben - XVII. Szarad, [w:] Magyarorszagi reneszansz
es barokk, Budapest 1975, s. 254-257; K.S. M o i s an, Brackie obrazy różańcowe we Francji, „Studia Theologica Varsoviensia", 1984,
nr 2(22), s. 133-157, tu: 153, 156. Por. wizerunki wśród asysty cesarza Ferdynanda II wraz z rodziną (w tym Cecylią Renatą) z obrazu
M. Mayera z 1631 г., olej, płótno, pierwotnie 600 x 500 cm, Praga, Kolekcja Zamku Praskiego (dawniej w katedrze św. Wita), The
Glory of the Baroque in Bohemia, red. V. V 1 n a s, Praga 2001, s. 117.
13. Nieokreślony malarz, Adoracja św. Franciszka, 14. Nieokreślony malarz lwowski (Teodor Senkowicz?),
olej, płótno, ok. 1634, fragment dawnej chorągwi Portret Władysława IV, olej, płótno,
brackiej z popiersiem Władysława IV, Lwowskie Muzeum Historyczne
Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku. (Льв1вський юторичний музей), nr inw.m-1429,
Fot. M. Jucha-Kudlińska fragment. Fot. I. Levin
krok dalej - w scenie pędzla Justusa van Egmont z Luwru ukazany został z rodziną w roli Trzech Króli
składających hołd Dzieciątku i Marii!50.
Wyizolowanie portretu z kontekstu religijnego miewało różny stopień. „Jako dzieło sztuki w pew-
nym sensie sakralnej, portrety epitafijne podlegały rygorom, wymaganym dla tego rodzaju twórczości.
Obowiązywała więc statyka i hieratyczność póz portretowanych oraz skupienie na modlitwie"51. Krypto-
portrety od wizerunków epitafijnych odróżniała (co najmniej) czynna postawa adoracji. Sięgająca śred-
niowiecza praktyka personalizowania treści obrazów sakralnych przez ukazywanie na nich wizerunków
współcześnie żyjących osób, znajdująca szczególny wyraz w przedstawieniach adorantów na epitafiach,
tablicach fundacyjnych czy dziełach miniatorskich, pod koniec XV w. zaowocowała na polskim gruncie
pierwszymi kryptoportretami fundatorów. Włączanie tego typu przedstawieniowego do ikonografii władzy
nadawało tej ostatniej znamię szczególnej pobożności. Schemat wyobrażeń popularnych w przenikniętej
tradycjonalizmem epoce Posttridentinum opierał się zazwyczaj na kompilacji wątków ikonograficznych
zaczerpniętych z grafiki oraz motywu opieki nad przedstawicielami poszczególnych stanów - z papieżem
i cesarzem {vel królem) na czele. Przegląd polskiego malarstwa sakralnego uprawnia nas do przesunięcia
granicy chronologicznej zjawiska przynajmniej do połowy XVIII stulecia. Maniera aktualizacyjna odcisnęła
swe piętno nawet w XIX i XX w.52
Uniwersalizm języka artystycznego, wynikający między innymi z praktyki stosowania tych samych
wzorników graficznych, przyczynił się do rozpowszechnienia tytułowego zjawiska w niemal całej Euro-
pie łacińskiej - od Hiszpanii po Węgry53. Władcą, którego podobiznę szczególnie często spotykamy na
obrazach kultowych, był Ludwik XIII. Idąc w ślad Ludwika XII, Karola IX oraz Henryka IV, zwykł por-
tretować się pod postacią swojego wielkiego poprzednika na tronie francuskim - Ludwika IX Świętego.
50 Ludwik XIII, Anna Austriaczka i Delfin modlący się przed Świętą Rodziną, olej, deska, 29 x 39 cm, Musée du Louvre,
R.F. 1996-16.
51 J. Kruszelnicka, Portret na ziemi chełmińskiej, t. 1, Toruń 1982, s. 21-22.
52 Tradycja przetrwała do XX w. Por. malowidło ołtarzowe Leona Wyczółkowskiego (Chrystus Ukrzyżowany adorowany przez
polskich monarchów i dostojników oraz autora) w kościele pw. św. Jakuba w Rykach (1915) oraz obraz Antoniego Duszka w kościele
pw. Najświętszego Zbawiciela w Łodzi z 1933 г., (Św. Stanisław adorowany przez bpa Piotra Tomickiego oraz Zygmunta I wraz z rodziną
i dworem). Oprócz obrazów Jerzego Dudy-Gracza ciekawym nawiązaniem współczesnym do tradycji (zwłaszcza w ujęciu protestanckim)
jest obraz Ostatnia Wieczerza Macieja Swieszewskiego, z kryptoportretami licznych osobistości trójmiejskich (1995-2005, Oddział Sztuki
Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku - Pałac w Oliwie).
53 G. G a 1 a v i с s, Hagyomany es aktualitas a magyarorszagi barokk muveszteben - XVII. Szarad, [w:] Magyarorszagi reneszansz
es barokk, Budapest 1975, s. 254-257; K.S. M o i s an, Brackie obrazy różańcowe we Francji, „Studia Theologica Varsoviensia", 1984,
nr 2(22), s. 133-157, tu: 153, 156. Por. wizerunki wśród asysty cesarza Ferdynanda II wraz z rodziną (w tym Cecylią Renatą) z obrazu
M. Mayera z 1631 г., olej, płótno, pierwotnie 600 x 500 cm, Praga, Kolekcja Zamku Praskiego (dawniej w katedrze św. Wita), The
Glory of the Baroque in Bohemia, red. V. V 1 n a s, Praga 2001, s. 117.