DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0194
188
JACEK ŻUKOWSKI
KRÓLEWSKIE KONTERFEKTY W ASYSTENCJI
Portrety Zygmunta III in assistenza znamy między innymi z obrazu Matka Boska Różańcowa z Muzeum
Diecezjalnego w Sandomierzu90, Sw. Anna Samotrzeć z kościoła parafialnego w Lanckoronie (il. 9)91,
obrazów w Buczku Wielkim, Jeżewie92 i Pelplinie93. Adoracja cudownego krucyfiksu mogilskiego Woj-
ciecha Maliśkiewicza, dawniej w zapieckach stall kościoła cmentarnego w Witowie koło Piotrkowa Try-
bunalskiego, stanowi kopię niezachowanego dzieła wotywnego pędzla Tomasza Dolabelli94. Całość jawi
się jako wpisany w kontekst religijny zbiorowy portret dworu królewskiego, a jednocześnie intrygujący
przegląd mody epoki Filipa III. Również obraz wotywny Pawła Jana Działyńskiego Adoracja Najświęt-
szego Sakramentu, pochodzący z kościoła farnego w Nowym Mieście Lubawskim, stanowi modelowy
przykład zbiorowego portretu w asystencji95. Konstrukcja przestrzeni obrazowej opiera się tu na układzie
pionowym, symetrycznym i dwustrefowym. W części niebiańskiej dwa anioły podtrzymują monstrancję
stanowiącą centralny punkt adoracji śmiertelników z dolnej sfery malowidła. Ci ostatni, podzieleni zgodnie
z konwencją epoki na stan świecki i duchowny, w większości prezentują zindywidualizowane fizjonomie.
W przekonaniu Janiny Kruszelnickiej wyznacznikiem portretowej wierności przedstawionych osób jest ich
wydzielenie od reszty, ale z drugiej strony wysoki stopień w hierarchii społecznej wyraża się przez daleko
idącą idealizację, „w obawie, by zbytnie urealnienie postaci dostojników nie upodobniło ich zanadto do
zwykłych ludzi"96. Obok anonimowych statystów rozpoznajemy więc papieża Grzegorza XV, arcybisku-
pa Wawrzyńca Gembickiego, biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego, duchownego Michała Erazma
Działyńskiego, Jakuba Żółtowskiego i innych. Królewicz Władysław - podobnie zresztą jak klęczący
przed nim ojciec ukazany jest, w przeciwieństwie do postaci fundatora, dość szablonowo, wyraźnie
na podstawie niezbyt aktualnych wzorców ikonograficznych, opóźnionych przynajmniej o kilkanaście
lat (analogiczne opóźnienie prezentuje wiele innych obrazów z epoki). Nieznany pierwowzór wizerunku
młodego Wazy mógłby jednak wypełnić ważną lukę w jego spuściźnie portretowej. Dzieło prowincjo-
nalnego artysty pomorskiego, łączące wieloosobowy portret ze sceną o wydźwięku religijnym, realizuje
jednocześnie dość rzadko spotykany typ ikonograficzny zbiorowej adoracji Hostii. Stanowi odzwierciedlenie
szczególnie propagowanej przez Kościół epoki potrydenckiej formy kultu Eucharystii - adoracji mistycz-
nego Ciała Chrystusa. Wybór takiej konwencji świadczył o przywiązaniu do tradycji katolickiej samego
fundatora (zmagającego się z protestanckimi władzami miasta), jak i polskich Wazów. Intrygującą kopię
portretu asystencyjnego Zygmunta III spotykamy również na rewersie feretronu z obrazem Matki Boskiej
Szkaplerznej adorowanej przez wszystkie stany w kaplicy Arcybractwa Szkaplerza Świętego w kościele
oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie (mai. Józef Kopacinoski, 1753 r.)97.
Obraz w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku, znany jako Alegoria błogosławieństwa, stanowi ewene-
ment ikonograficzny. Wizerunek króla (którego skronie zdobi zielony wieniec laurowy) wraz z utartym
schematem sztuki katolickiej został wykorzystany na potrzeby protestanckiego wnętrza98. Najprawdopo-
dobniej ten sam autor z warsztatu Hana uwiecznił Zygmunta III, tym razem wraz z małym Władysławem
90 J. R u s z с z у с ó w n a, Obraz Matki Boskiej Różańcowej w Sandomierzu - jego geneza i treść historyczna, „Rocznik Muzeum
Narodowego w Warszawie", 15, cz. 2, 1971, s. 41-73.
91 Malarz nieokreślony, Sw. Anna Samotrzeć z adorantami, olej, deska, 120 x 200 cm, Lanckorona, kościół parafialny, początek
XVII w., karta NID nr ВВХ 000002296, opr. M.Jachimczak.
92 J.S. Pasierb zwracał uwagę na Jaskrawo realistyczną opisowość umieszczonych tu portretów", Pasierb, Malarz gdański...,
s. 241, 243.
93 Herman Han, Koronacja NMP, olej, płótno naklejone na deskę, 1623, kościół katedralny w Pelplinie, karta NID
nr GDX 000003063, орг. M. Zdzitowiecka.
94 Wojciech Maliśkiewicz według T. Dolabelli, Adoracja cudownego krucyfiksu mogilskiego, 1622, według pierwowzoru z ok. 1605,
olej, deska, 69,5 x 40,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie. Wśród portretowo ujętych orantów rozpoznajemy postać pierwszego Wazy,
jego najstarszego syna, wielu magnatów czynnych w początkach XVII w.: Zygmunta Myszkowskiego, Krzysztofa Dorohostajskiego,
Mikołaja Wolskiego, a nawet księdza Piotra Skargę, Tomkiewicz, Aktualizm i aktualizacja..., cz. 2, s. 24.
95 Nieokreślony autor z kręgu H. Hana, ok. 1623, olej, deska, 117 x 78 cm, depozyt w Muzeum Diecezjalnym w Toruniu. Autor
wzoruje się prawdopodobnie na antwerpskiej rycinie P. Serwoutersa, F.W.H. H o 11 s t e i n, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and
Woodcuts c. 1450-1700, vol. XXVI, Amsterdam, s. 236, il. 9.
96 J. Kruszelnicka, Portret na ziemi chełmińskiej, t. 1, Toruń 1982, s. 35.
97 P. S p i 11 e r, G. Zań-Ograbek, Arcybractwo szkaplerza świętego przy kościele Karmelitów w Krakowie na Piasku, Kraków
2001, s. 91, il. 64 oraz s. 110.
98 Pasierb, Malarz gdański..., s. 220-222, il. 81. Warto zwrócić uwagę na udział w scenie (tuż przy królu) osoby księcia
Krzysztofa Radziwiłła młodszego, wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego.
JACEK ŻUKOWSKI
KRÓLEWSKIE KONTERFEKTY W ASYSTENCJI
Portrety Zygmunta III in assistenza znamy między innymi z obrazu Matka Boska Różańcowa z Muzeum
Diecezjalnego w Sandomierzu90, Sw. Anna Samotrzeć z kościoła parafialnego w Lanckoronie (il. 9)91,
obrazów w Buczku Wielkim, Jeżewie92 i Pelplinie93. Adoracja cudownego krucyfiksu mogilskiego Woj-
ciecha Maliśkiewicza, dawniej w zapieckach stall kościoła cmentarnego w Witowie koło Piotrkowa Try-
bunalskiego, stanowi kopię niezachowanego dzieła wotywnego pędzla Tomasza Dolabelli94. Całość jawi
się jako wpisany w kontekst religijny zbiorowy portret dworu królewskiego, a jednocześnie intrygujący
przegląd mody epoki Filipa III. Również obraz wotywny Pawła Jana Działyńskiego Adoracja Najświęt-
szego Sakramentu, pochodzący z kościoła farnego w Nowym Mieście Lubawskim, stanowi modelowy
przykład zbiorowego portretu w asystencji95. Konstrukcja przestrzeni obrazowej opiera się tu na układzie
pionowym, symetrycznym i dwustrefowym. W części niebiańskiej dwa anioły podtrzymują monstrancję
stanowiącą centralny punkt adoracji śmiertelników z dolnej sfery malowidła. Ci ostatni, podzieleni zgodnie
z konwencją epoki na stan świecki i duchowny, w większości prezentują zindywidualizowane fizjonomie.
W przekonaniu Janiny Kruszelnickiej wyznacznikiem portretowej wierności przedstawionych osób jest ich
wydzielenie od reszty, ale z drugiej strony wysoki stopień w hierarchii społecznej wyraża się przez daleko
idącą idealizację, „w obawie, by zbytnie urealnienie postaci dostojników nie upodobniło ich zanadto do
zwykłych ludzi"96. Obok anonimowych statystów rozpoznajemy więc papieża Grzegorza XV, arcybisku-
pa Wawrzyńca Gembickiego, biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego, duchownego Michała Erazma
Działyńskiego, Jakuba Żółtowskiego i innych. Królewicz Władysław - podobnie zresztą jak klęczący
przed nim ojciec ukazany jest, w przeciwieństwie do postaci fundatora, dość szablonowo, wyraźnie
na podstawie niezbyt aktualnych wzorców ikonograficznych, opóźnionych przynajmniej o kilkanaście
lat (analogiczne opóźnienie prezentuje wiele innych obrazów z epoki). Nieznany pierwowzór wizerunku
młodego Wazy mógłby jednak wypełnić ważną lukę w jego spuściźnie portretowej. Dzieło prowincjo-
nalnego artysty pomorskiego, łączące wieloosobowy portret ze sceną o wydźwięku religijnym, realizuje
jednocześnie dość rzadko spotykany typ ikonograficzny zbiorowej adoracji Hostii. Stanowi odzwierciedlenie
szczególnie propagowanej przez Kościół epoki potrydenckiej formy kultu Eucharystii - adoracji mistycz-
nego Ciała Chrystusa. Wybór takiej konwencji świadczył o przywiązaniu do tradycji katolickiej samego
fundatora (zmagającego się z protestanckimi władzami miasta), jak i polskich Wazów. Intrygującą kopię
portretu asystencyjnego Zygmunta III spotykamy również na rewersie feretronu z obrazem Matki Boskiej
Szkaplerznej adorowanej przez wszystkie stany w kaplicy Arcybractwa Szkaplerza Świętego w kościele
oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie (mai. Józef Kopacinoski, 1753 r.)97.
Obraz w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku, znany jako Alegoria błogosławieństwa, stanowi ewene-
ment ikonograficzny. Wizerunek króla (którego skronie zdobi zielony wieniec laurowy) wraz z utartym
schematem sztuki katolickiej został wykorzystany na potrzeby protestanckiego wnętrza98. Najprawdopo-
dobniej ten sam autor z warsztatu Hana uwiecznił Zygmunta III, tym razem wraz z małym Władysławem
90 J. R u s z с z у с ó w n a, Obraz Matki Boskiej Różańcowej w Sandomierzu - jego geneza i treść historyczna, „Rocznik Muzeum
Narodowego w Warszawie", 15, cz. 2, 1971, s. 41-73.
91 Malarz nieokreślony, Sw. Anna Samotrzeć z adorantami, olej, deska, 120 x 200 cm, Lanckorona, kościół parafialny, początek
XVII w., karta NID nr ВВХ 000002296, opr. M.Jachimczak.
92 J.S. Pasierb zwracał uwagę na Jaskrawo realistyczną opisowość umieszczonych tu portretów", Pasierb, Malarz gdański...,
s. 241, 243.
93 Herman Han, Koronacja NMP, olej, płótno naklejone na deskę, 1623, kościół katedralny w Pelplinie, karta NID
nr GDX 000003063, орг. M. Zdzitowiecka.
94 Wojciech Maliśkiewicz według T. Dolabelli, Adoracja cudownego krucyfiksu mogilskiego, 1622, według pierwowzoru z ok. 1605,
olej, deska, 69,5 x 40,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie. Wśród portretowo ujętych orantów rozpoznajemy postać pierwszego Wazy,
jego najstarszego syna, wielu magnatów czynnych w początkach XVII w.: Zygmunta Myszkowskiego, Krzysztofa Dorohostajskiego,
Mikołaja Wolskiego, a nawet księdza Piotra Skargę, Tomkiewicz, Aktualizm i aktualizacja..., cz. 2, s. 24.
95 Nieokreślony autor z kręgu H. Hana, ok. 1623, olej, deska, 117 x 78 cm, depozyt w Muzeum Diecezjalnym w Toruniu. Autor
wzoruje się prawdopodobnie na antwerpskiej rycinie P. Serwoutersa, F.W.H. H o 11 s t e i n, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and
Woodcuts c. 1450-1700, vol. XXVI, Amsterdam, s. 236, il. 9.
96 J. Kruszelnicka, Portret na ziemi chełmińskiej, t. 1, Toruń 1982, s. 35.
97 P. S p i 11 e r, G. Zań-Ograbek, Arcybractwo szkaplerza świętego przy kościele Karmelitów w Krakowie na Piasku, Kraków
2001, s. 91, il. 64 oraz s. 110.
98 Pasierb, Malarz gdański..., s. 220-222, il. 81. Warto zwrócić uwagę na udział w scenie (tuż przy królu) osoby księcia
Krzysztofa Radziwiłła młodszego, wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego.